AĞBABA MAHALININ TARİXİ COĞRAFİYASI
Dəli dağ, Ağiağan, Qaraarxac, Qayqulu yaylaqian ilə birlikdə
sahəsi 2000 kvadrat kilometrdən çox olan Ağbaba yaylası dəniz
səviyyəsindən 2100-2150 metr hündürlükdədir. Qərb tərəfı Türkiyə,
Şimal tərəfı Gürcüstan, Cənub və Şərq tərəfi Qərbi Azərbaycanm
Düzkənd (1945 Axıryan) rayonu ilə sərhəddir. Ermənilərin daimı
terror və köçürmələri nəticəsində Ağbaba mahalı yaxıniığmda
azərbaycanlılar yaşayan heç bir rayon belə qalmamışdır. Ərazi, yəni
Ağbaba 1921-ci ilin Qars müqaviləsinə görə Şura hökuməti
tərəfindən icad edilən “Ermənistan:’a qatılmışdır (33.283). Halbuki
Ağbaba həmişə Qars sancağı, Qars paşalığı, Qars bəylərbəyliyi və
Qars vilayətinin tərkibində mahal, qəza və ya nahiyyə inzibati vahidi
kimi fəaliyyət göstərmişdir (15.66-70).
Məlumdur ki, 1877-1878-ci ii rus-türk müharibəsində ruslar
Qars sancağı və ona yaxm olan əraziləri (4 qəza, 1 nahiyyə, 280
kənd) işğal etdilər. Bundan sonra, 28 dekabr 1878-ci ildə Qafqaz
hərbi dairəsinin baş qərargahma tabe edilən Qars vilayəti (4 dairə, 14
sahə, 238 kənd icması) yaradıldı. Mülki və hərbi işlər ordu
komandanlığma tabe edildi. 1881, 1904, 1913-cü illərdə Qars
vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsündə müəyyən dəyişikliklər apanlsa
da, Ağbaba nahiyyə və ya sahə kimi mövcud olmıışdur (13.63, 67).
Yeni inzibati-ərazi bölgüsünə görə Ağbaba süni olaraq iki hissəyə
bölüşdürüldü. Belə ki sahəsi 23 kvadrat kilometr olan Arpa gölün
ətrafında və mənbəyini həmin göldən alan Arpa çaym (220 km)
yuxan hövzəsində yerləşən Azərbaycan türklərinin yaşadıqlan
kəndlər Ağbaba nahiyyəsinə, çaym soi tərəfi isə (Qayı Qulu eli)
Aleksandropol (Gümrü) qəzasma daxil oldu. Beləliklə, süni oiaraq
Ağbaba iki hissə böltişdürüldü. Sol tərəfdə olan onlarla kəndə
(Qızıiqoç və Düzkənd rayonu) hələ 1857-ci ildən ruslar İran və
Türkiyədən gəlmə ermənləri yerləşdirmiş, yerli əhaiini-türkləri isə
müxtəlif yerlərə qaçqtn salmışlar. Bu zorakılığm izləri müxtəlif
mənbələrdə qalmaqdadır. Məsələn: Hələ “Əkinçi” qəzeti 1875-ci ildə
IX nömrəsində yazırdı ki, Şörəyel adlanan ərazidən qarapapaqlan
zorla İrana köçürüriər.
Belə
faktlar
istənilən
qədərdir.
Bütün
bu
hadisələr
folkiorumuzda da öz əksıni tapmışdır. Göyçəli Aşıq Alı Türkmənçay
müqaviləsinin ağır şərtlərini ürək yanğısı ilə qarşılamış, bu tarixi
ədalətsiziiyə-müstəmləkə siyasətinə öz münasibətini bildirmiş, hətta
müstəmləkəçiləri, eyni xalqm arasma sərhəd çəkənləri “haramzada”
adlandırmışdır:
Əzəl gündən ana dedim,
Gürümə də, Araza da.
Cida düşdü elim eldən,
A ra kəsdi haramzada.
Yuxanda göstərilən müharibələr zamam rus çarı Araz və Arpa
çayı boyu olan cəbhələrə Ter-Kukasov, Melikov, V.Behbutov,
Nazarbekov kimi şovinist erməni hərbçilərini göndərmiş, onlar da
minlərlə erməni könüllüsünü ətraflanna toplayaraq Azərbaycan
kəndiərinə divan tutmuşlar. 1854-cü iidəki rus-türk müharibəsi
nəticəsində minlərlə azərbaycanlı ailəsinin Arpaçayı keçərək.
Türkiyənin içərilərinə doğru köçüb getmələrini ürək ağnsı ilə
Şörəyelin Karxana kəndində yaşamış ei şairi Əfkari belə təsvir
etmişdir:
Arpaçaydan əsgər olan çəkildi,
Urus topu atdı, köylər söküldü.
Behbutov baxmadı çörəyə-duza,
Vay-şivən yetişdi gəlinə, qıza.
Erməni bir yandan, kazak bir yandan,
Çayır-çəmənlərimiz doldu al qandan.
Əfkari deyər, bu paşalar netdilər
Neçə min xanalar köçüb getdilər.
Ağbabanm Güllübulaq kəndixıdə yaşamış Aşıq Nəsib də
tarixən Qarsa bağlı oian ərazilərin sovet dövründə “Ermənistan”a
verilməsinə öz etirazmı belə bildirmişdir:
Daha yolum düşməz o gözəi Qarsa,
Xeyrimi-şərimi qanıb ağlaram.
Əl-əldən üzüldü, kəsildi ara,
Quş kimi yollara qonub ağlaram.
1880-ci ildə “Kafkaz” qəzeti 2-ci saymda türklərin öz tarix i
yurdlanndan
qovulmalannm
səbəblarini
müsəlm anlann
köməksizliyində və ruslann mövqeyindən istıfadə edən gəlm ə
ermənilərin azğmlığmda görürdü (15.123).
Birinci Dünya müharibəsi illərində - Qars Milii Şurasmm ü zvii
Ağbabah Hacı Abbas oğlu Məhəmmədin 700 nəfərlik süvari qoşunu
Ağbaba və Çıldır bölgələrini ermənilərdən müdafıə etmişdir. O nun
sayəsində Arpaçaym sağ və sol tərəfində yerləşən Azərbaycan
kəndlərinə erməni quldurlan girə bilməmişlər. Onun 700 nəfərük
qoşunu Gümrü müqaviləsindən sonra Xalid bəyin komandan olduğu
9-cu diviziyanm 15-ci süvari alayma birləşdırilmiş və I Dünya
müharibəsinin sonunadək cəbhələrdə vuruşmuşdur.
Aşıq Nəsib bu hadisələri “Vətən” müxəmməsində belə nəzmə
çəkib.
Kalvayı Məhəmməd ağa
Gördü düşüb dara Vətən;
Kömək yoxdu, arxa yoxdu
Qahb baxtı qara Vətən.
Xəlil Paşam çağırdı
Almasm bir yara Vətən.
Pul verdi o, silah aldı
Yurd olmasm sara Vətən.
1886-cı ilin siyahıya alınmasına görə Zaqafqaziya ölkəsi Qars
vilayətinin Ağbaba nahiyyəsində olan kəndlər dörd icmada
birləşdirilmişlər. Ağbaba nahiyyəsinin mərkəzi Böyük Təpəköy
kəndi olmuşdur. Qarsa qədər olan məsafə isə 92 kilometr qeyd edilir.
Pristav və nahiyyə rəisi (naçalnik) Böyük Təpəköy kəndində
oturarmış. Statistik hesabatı əks etdirən bu kitab 1893-cü ildə
Tiflisdə çap olunmuşdur (16.161).
Azərbaycan türkləri yaşayan Ağbaba nahiyyəsində kəndlərin
təsərrüfatlan “tüstü” (yəni təsərrüfat) termini ilə ifadə ediİmiş və
əhalinin kənd icmalan üzrə statistik sayı belə olmuşdur:
1. Düzkənd kand icmasu
K əndlərin
Tüstii
Əhali (nəfər)
adları
1. Balıqiı
33
205
2.GÖİİÜ
31
204
3.
D üzkənd
50
348
4. İlanlı
18
137
5. Qara N am az
37
285
6. Öksüz
10
62
7. Sultanabad
28
‘ 171
8. Təzəkənd
17
129
9. Böyük T əpəköy
32
199
10. Kiçik T əpəköy
25
164
11.Xançallx
31
178
12.
Şiştəpə
17
132
Cami:
322
2214
2. Qarabulaq kənd icması.
Tüstü
Əhali
1.Baxçah
21
162
2.
Bəzirgan
31
183
3. Güllücə
26
193
4 fbiş
43
288
5. Qarabulaq
26
185
6. QızılKıIsə
30
210
7. Mustuqlu
24
150
8. Ördəkli
30
253
9. Söyüdlü
11
?3
10. Seldağılan
30
231
11.Xozukənd
30
222
12.
EllərO yuğu
31
232
Cəmi:
302
2199
3. Mağaracıq kənd icması.
Tüstü
Əhali
1.Amasiya
33
274
2.
Daşkörpü
37
246
Dostları ilə paylaş: |