Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası

AĞBABA  MAHALININ  TARİXİ  COĞRAFİYASI
Dəli  dağ,  Ağiağan,  Qaraarxac,  Qayqulu  yaylaqian  ilə  birlikdə 
sahəsi  2000  kvadrat  kilometrdən  çox  olan  Ağbaba  yaylası  dəniz 
səviyyəsindən  2100-2150  metr  hündürlükdədir.  Qərb  tərəfı  Türkiyə, 
Şimal  tərəfı  Gürcüstan,  Cənub  və  Şərq  tərəfi  Qərbi  Azərbaycanm 
Düzkənd  (1945  Axıryan)  rayonu  ilə  sərhəddir.  Ermənilərin  daimı 
terror  və  köçürmələri  nəticəsində  Ağbaba  mahalı  yaxıniığmda 
azərbaycanlılar  yaşayan  heç  bir  rayon  belə  qalmamışdır.  Ərazi,  yəni 
Ağbaba  1921-ci  ilin  Qars  müqaviləsinə  görə  Şura  hökuməti 
tərəfindən  icad  edilən  “Ermənistan:’a  qatılmışdır  (33.283).  Halbuki 
Ağbaba  həmişə  Qars  sancağı,  Qars  paşalığı,  Qars  bəylərbəyliyi  və 
Qars vilayətinin tərkibində mahal,  qəza və ya nahiyyə  inzibati vahidi 
kimi fəaliyyət göstərmişdir (15.66-70).
Məlumdur  ki,  1877-1878-ci  ii  rus-türk  müharibəsində  ruslar 
Qars  sancağı  və  ona  yaxm  olan  əraziləri  (4  qəza,  1  nahiyyə,  280 
kənd)  işğal  etdilər.  Bundan  sonra,  28  dekabr  1878-ci  ildə  Qafqaz 
hərbi dairəsinin baş  qərargahma tabe edilən Qars vilayəti  (4 dairə,  14 
sahə,  238  kənd  icması)  yaradıldı.  Mülki  və  hərbi  işlər  ordu 
komandanlığma  tabe  edildi.  1881,  1904,  1913-cü  illərdə  Qars 
vilayətinin  inzibati-ərazi  bölgüsündə  müəyyən  dəyişikliklər  apanlsa 
da,  Ağbaba  nahiyyə  və  ya  sahə  kimi  mövcud  olmıışdur  (13.63,  67). 
Yeni  inzibati-ərazi  bölgüsünə  görə  Ağbaba  süni  olaraq  iki  hissəyə 
bölüşdürüldü.  Belə  ki  sahəsi  23  kvadrat  kilometr  olan  Arpa  gölün 
ətrafında  və  mənbəyini  həmin  göldən  alan  Arpa  çaym  (220  km) 
yuxan  hövzəsində  yerləşən  Azərbaycan  türklərinin  yaşadıqlan 
kəndlər  Ağbaba  nahiyyəsinə,  çaym  soi  tərəfi  isə  (Qayı  Qulu  eli) 
Aleksandropol  (Gümrü)  qəzasma  daxil  oldu.  Beləliklə,  süni  oiaraq 
Ağbaba  iki  hissə  böltişdürüldü.  Sol  tərəfdə  olan  onlarla  kəndə 
(Qızıiqoç  və  Düzkənd  rayonu)  hələ  1857-ci  ildən  ruslar  İran  və 
Türkiyədən  gəlmə  ermənləri  yerləşdirmiş,  yerli  əhaiini-türkləri  isə 
müxtəlif  yerlərə  qaçqtn  salmışlar.  Bu  zorakılığm  izləri  müxtəlif 
mənbələrdə qalmaqdadır. Məsələn:  Hələ “Əkinçi” qəzeti  1875-ci ildə 
IX  nömrəsində  yazırdı  ki,  Şörəyel  adlanan  ərazidən  qarapapaqlan 
zorla İrana köçürüriər.
Belə 
faktlar 
istənilən 
qədərdir. 
Bütün 
bu 
hadisələr 
folkiorumuzda da  öz  əksıni  tapmışdır.  Göyçəli  Aşıq Alı  Türkmənçay 
müqaviləsinin  ağır  şərtlərini  ürək  yanğısı  ilə  qarşılamış,  bu  tarixi 
ədalətsiziiyə-müstəmləkə  siyasətinə  öz  münasibətini  bildirmiş,  hətta 
müstəmləkəçiləri,  eyni  xalqm  arasma  sərhəd  çəkənləri  “haramzada” 
adlandırmışdır:
Əzəl gündən ana dedim,
Gürümə də,  Araza da.
Cida düşdü elim eldən,
A ra kəsdi haramzada.
Yuxanda göstərilən  müharibələr zamam  rus  çarı  Araz və Arpa 
çayı  boyu  olan  cəbhələrə  Ter-Kukasov,  Melikov,  V.Behbutov, 
Nazarbekov  kimi  şovinist  erməni  hərbçilərini  göndərmiş,  onlar  da 
minlərlə  erməni  könüllüsünü  ətraflanna  toplayaraq  Azərbaycan 
kəndiərinə  divan  tutmuşlar.  1854-cü  iidəki  rus-türk  müharibəsi 
nəticəsində  minlərlə  azərbaycanlı  ailəsinin  Arpaçayı  keçərək. 
Türkiyənin  içərilərinə  doğru  köçüb  getmələrini  ürək  ağnsı  ilə 
Şörəyelin  Karxana  kəndində  yaşamış  ei  şairi  Əfkari  belə  təsvir 
etmişdir:
Arpaçaydan əsgər olan çəkildi,
Urus topu atdı, köylər söküldü.
Behbutov baxmadı çörəyə-duza,
Vay-şivən yetişdi gəlinə, qıza.
Erməni bir yandan, kazak bir yandan, 
Çayır-çəmənlərimiz doldu al qandan.
Əfkari deyər,  bu paşalar netdilər 
Neçə min xanalar köçüb getdilər.
Ağbabanm  Güllübulaq  kəndixıdə  yaşamış  Aşıq  Nəsib  də 
tarixən  Qarsa  bağlı  oian  ərazilərin  sovet  dövründə  “Ermənistan”a 
verilməsinə öz etirazmı belə bildirmişdir:
Daha yolum düşməz o gözəi  Qarsa, 
Xeyrimi-şərimi  qanıb ağlaram.
Əl-əldən üzüldü, kəsildi ara,
Quş kimi yollara qonub ağlaram.

---

1880-ci  ildə  “Kafkaz”  qəzeti  2-ci  saymda  türklərin  öz  tarix i 
yurdlanndan 
qovulmalannm 
səbəblarini 
müsəlm anlann 
köməksizliyində  və  ruslann  mövqeyindən  istıfadə  edən  gəlm ə 
ermənilərin azğmlığmda görürdü (15.123).
Birinci Dünya müharibəsi  illərində - Qars Milii  Şurasmm ü zvii 
Ağbabah  Hacı  Abbas  oğlu Məhəmmədin  700 nəfərlik  süvari  qoşunu 
Ağbaba  və  Çıldır  bölgələrini  ermənilərdən  müdafıə  etmişdir.  O nun 
sayəsində  Arpaçaym  sağ  və  sol  tərəfində  yerləşən  Azərbaycan 
kəndlərinə  erməni  quldurlan  girə  bilməmişlər.  Onun  700  nəfərük 
qoşunu  Gümrü müqaviləsindən  sonra Xalid bəyin komandan  olduğu 
9-cu  diviziyanm  15-ci  süvari  alayma  birləşdırilmiş  və  I  Dünya 
müharibəsinin sonunadək cəbhələrdə vuruşmuşdur.
Aşıq Nəsib  bu  hadisələri  “Vətən”  müxəmməsində  belə  nəzmə
çəkib.
Kalvayı Məhəmməd ağa 
Gördü düşüb dara Vətən;
Kömək yoxdu, arxa yoxdu 
Qahb baxtı qara Vətən.
Xəlil Paşam çağırdı 
Almasm bir yara Vətən.
Pul verdi o,  silah aldı 
Yurd olmasm sara Vətən.
1886-cı  ilin  siyahıya  alınmasına görə  Zaqafqaziya  ölkəsi  Qars 
vilayətinin  Ağbaba  nahiyyəsində  olan  kəndlər  dörd  icmada 
birləşdirilmişlər.  Ağbaba  nahiyyəsinin  mərkəzi  Böyük  Təpəköy 
kəndi olmuşdur.  Qarsa qədər olan məsafə isə  92 kilometr qeyd edilir. 
Pristav  və  nahiyyə  rəisi  (naçalnik)  Böyük  Təpəköy  kəndində 
oturarmış.  Statistik  hesabatı  əks  etdirən  bu  kitab  1893-cü  ildə 
Tiflisdə çap olunmuşdur (16.161).
Azərbaycan  türkləri  yaşayan  Ağbaba  nahiyyəsində  kəndlərin 
təsərrüfatlan  “tüstü”  (yəni  təsərrüfat)  termini  ilə  ifadə  ediİmiş  və 
əhalinin kənd icmalan üzrə statistik sayı belə olmuşdur:
1.  Düzkənd  kand  icmasu
K əndlərin 
Tüstii 
Əhali (nəfər)
adları
1.  Balıqiı 
33 
205
2.GÖİİÜ 
31 
204
3. 
D üzkənd 
50 
348
4.  İlanlı 
18 
137
5. Qara N am az 
37 
285
6.  Öksüz 
10 
62
7.  Sultanabad 
28 
‘ 171
8.  Təzəkənd 
17 
129
9. Böyük T əpəköy 
32 
199
10. Kiçik T əpəköy 
25 
164
11.Xançallx 
31 
178
12. 
Şiştəpə 
17 
132
Cami: 
322 
2214
2.  Qarabulaq  kənd  icması.
Tüstü 
Əhali
1.Baxçah 
21 
162
2. 
Bəzirgan 
31 
183
3. Güllücə 
26 
193
4  fbiş 
43 
288
5.  Qarabulaq 
26 
185
6.  QızılKıIsə 
30 
210
7. Mustuqlu 
24 
150
8. Ördəkli 
30 
253
9.  Söyüdlü 
11 
?3
10.  Seldağılan 
30 
231
11.Xozukənd 
30 
222
12. 
EllərO yuğu 
31 
232
Cəmi: 
302 
2199
3. Mağaracıq  kənd  icması.
Tüstü 
Əhali
1.Amasiya 
33 
274
2. 
Daşkörpü 
37 
246

---