Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası

---

Sumqayıt Dövlət Universiteti 
Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası 
Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası
AĞBABA 
ŞİVƏSİ
•  •  
 
 
• • ________ • •
SOZLUYU
Azərbaycan Respublikası 
Təhsll Nazlriiyinin 09.10.2104-cü il 
1060 nämrəli əmrinə əsasən dərs vəsaiti 
kimi təsdiq olunmuşdur.
Sumqayıt 2014

---

E!mi redaktor; prof. Cafər Cafərov 
Rəyçüər: dos. Avtandil Ağbaba 
dos.  Əzəmət Rüstəmov
Asian Bayramov, Arzu öayramova, "Ağbaba şivəsi sözlüyü" 
8akı 2014. "AM965" MMC-nin  mətbəəsi. 280 səh.
Kitab Qərbl Azərbaycsnsn Ağbaba fcölgəsi! Amasiya rayonu) kəndlarində 
1936-ci iladək yajamış Azərbaycaıı türklərinin şiva xUsusiyyətlərinə aiddir. Bir 
tədqiqat işi olaraq kitab həm də yaradıcı əməyin mahsuiudur. Kltabda Ağbaba 
bölgəsinln tarixi-coğrafiyası, nahiyyə olan vaxtlar (1886), həm də 1933-ci ildəkl 
inzibati-əraıi bftlgüsü mOqayisa edüir, əlıalinin etnik tərkibi, təsərrufatı va sayı 
statistfk sənədləriə müqayisə edilərək göstarilir. Daha sonra Ağbaba jivəsinm 
fonctik, leksik və qrammatik xilsusiyyatisrä şərh  oiunur. Şlvə üçiln xaraktcrik 
oian  söı  va  ifadələrin  əiifba  sırası  ilə  lüğsti  verüir.  Hər  bir  söz  və  ifadanin 
semantik  mənası  va  işlanmə  maqamları  cümlə  modellər!  Ilə  taqdlır  olunur. 
Kitabdən  filoloq-tələbələr,  magistr  və  doktorantlar,  elacə  də  müəliimlər 
faydalana bilərlər.
Dərs vəsaiti SDU-nun Azərbaycan dili və dilçiiik kafedrasında və 
FoSklorşünaslıq Elmi-tədqiqat laboratoriyasında hazırlanmışdır.
ÖN  SÖZ
Azərbaycan  diiinin  dialekt  və  şivələrinin  öyrənilməsi,  şivə 
sözlərinm  lüğət haimda  çap  olunması  hər vaxt aktual  sayılır.  Belə ki, 
Azərbaycan  dilini  daha  dərindən  öyrətmək  üçün  diaiekt  və  şivələri, 
on lann  fonetik,  leksik  və  qrammatik  xüsusiyyətlərini  də  bilnıək 
gərəkdir.  D ialekt  və  şivələrin  tədqiq  olunması  dil  tariximizi.  həm də 
klassiklərin  əsərlərini  öyrənmək  baxımından  da  maraqhdır.  Təsadüfi 
deyii  ki,  A zərbaycan  Respublikası  Prezidenti  İlham  Əliyev  9  aprel 
2013-cü  ildə  “Azərbaycan  dilinin  qloballaşma  şəraitində  zamanm 
tələblərinə  uyğun  istifadəsinə  və  ölkədə  dilçiliyin  inkişafma  daır 
D öviət 
proqram ı” 
barədə 
Sərəncam 
imazalamışdır. 
Həmin 
sərəncamda  dilçiliyin  bir  çox  sahələrinin  ı'nkişafina  dair  məqsəd  və 
vəzifələr  m üəyyən  edilmişdir.  Onlardan  biri  də  Azərbaycan  dilinin 
m üxtəlif  dialekt  və  şivələrinin  müasir  dövrün  tələblərinə  uyğun 
öyrənilməsi  məsələsidir. 
M üxtəlif  təşkilatarla  bərabər,  Təhsil 
Nazirliyi  sistemində  də  həmin  işin  yerinə  yetirilməsi  nəzərdə 
tutulmuşdur. 
Bu  baxımdan  da  Sumqayıt  Dövlət  Universiteti 
əməkdaşlannm  bu  işə  qoşulm alan  və  “Ağbaba  şivəsi  söz!üyü”nü 
hazırlamalan  təqdirəlayiqdir.
Müəlliflər  -  Aslan  Bayram ov  və  Arzu Bayramovamn  Ağbaba 
şivəsinə  aid  tərtib  etdikləri  lüğət  uzunmüddətli  bir  əməyin,  geniş 
tədqiqat  işinin  məhsuludur.  M üəlliflər  Amasiya rayonu  kəndlərindən 
qaçqm   düşənlərin  məskunlaşdıqlan  və  toplu  yaşadıqlan  bölgələrdo 
(Göygöl,  Gəncə,  Şamaxı,  Xızı,  Abşeron,  Sumqayıt,  Mingəçevir, 
Suraxanı,  Mehdiabad,  Daşkəsən,  Zabrat  və  s.)  dəfələrlə  olmuş, 
informatorlarm  yaddaşmda  olan  söz  və  ifadələr  toplamışlar.  Lüğətin 
hazırlanmasmda  informatorlarla bərabər, həm də müxtəlif mənbələrə 
üz tutulmuşdur.
Qərbi  Azərbaycan  böyük  bir  ərazidir.  Burada  yaşayan 
azərbaycanlılann  müxtəlif şivələri  olmuşdur.  Məsələn,  Dərə  Ələyəz, 
İrəvan,  Mığn,  Vedi  cənub  ləhcəsinə,  Göycə,  Qaraqoyunlu,  Ağbaba, 
Pəmbək  Qərb  ləhcəsinə  aidliyi  daha  çoxdur.  Zəngəzur  şivəsi  daha 
çox 
Qarabağ 
şivəsinə  yaxmdır. 
Lakin  bəzi  hallarda  elmi 
ədəbiyyatlarda  Qərbi  Azərbaycan  əhalisinin  yalmz  bir  şivəsi  olduğu 
qeyd edilir.  Bu fıkirlə razılaşmaq olmaz.

---

Lüğətin  əw əlində  Ağbaba  bölgəsinin  taxixi-coğrafiyası,  rus- 
türk müharibələrinin acı nəticələri, əhalinin etnik tərkibi, Erməxıistan- 
Türkiyə  sərhədi  çəkilərkən  qohumiuq  münasibətləri  sıx  olan 
kəndlərin  erməni  və  rus  işbirliyi  nəticəsində  bir-birindən  a y n  
düşməsi, 
deportasiya 
və 
s. 
hadisələr  verilmişdir. 
M araqlı 
məqamlardan biri Qars  vilayətinə  daxil  olan Ağbaba ərazisinin  tarixi 
inzibati-ərazi bölgüsü müasir dövrlə (1988) müqayisə edilir.  Ə halinin 
və  təsərrüfatın  sayı  göstərilir.  Bununla  belə,  1988-ci  ilədək  A ğbaba 
kəndlərində  yaşayan  tayfalar  və  onomastik  sisterndə  işlənən 
ləqəblərin də verihnəsi kitabın dəyərini artınr.
Qərbi  Azərbaycanda  bir  nəfər  də  olsun  Azərbaycan  türkünün 
yaşamadığmı,,Amasiya rayonu  kəndlərində  heç  bir  vaxt  dialektoloji 
ekspedisiyalänn  olmamasını  nəzərə  alsaq,  tərtib  edilən  sözlüyün  nə 
dərəcədə  faydalı  və  qiymətli  olması  göz  qabağmdadır.  Hər  bir  sözə 
aid  verilən  məlumat  söz  və  cümlə  formasında  izah  edilir.  Lüğətdə 
sözlərin  hansı  nitq  hissəsinə  aid  olması  da  mötərizədə  qeyd  olunur. 
Omonimlər müstəqil  sözlər  kim göstərilir.  Çoxmənalı  söziərin m əna 
çalarlan  da  konkret  cümlə  modelləri  ilə  şərh  olunur.  Bəzi  şivə 
sözlərinin,  informatorlann söylədiklərində olduğu kimi, bayatı,  atalax 
sözü  və 
yaxud  frazeologizm  daxilində  verilməsi  də 
şivə 
xüsusiyyətlərinin  qabanq nəzərə çarpmasma kömək edir.
Müəlliflər  çalışmışlar  ki,  yerli  dialekt  kaloritini  saxlasıniar. 
Məsələn:
Unnucaydı unumuz,
Yağlıcaydı yağımız.
Unnucuya qurt tüşüf,
Noolacax halımız?
Göründüyü  kimi,  folklorumuzdan  gətirılən  bu  öməkdə  xalqm 
çətin  durumu,  aclıq  illəri,  deportasiya,  qaçqmhq  və  s.  “unnuca  və 
yağlıca” fitonimləri ilə daha qabanq deyilmişdir.  Başqa bir holavarda 
isə “hörük”, “xarazan”,  “m əjgar’ dialektizmləri işlədilərək emosional 
məzmun yaradır:
Hörüx'  hörüyün başı,
Xarazan kərtix'  daşı,
Yeməx' g ə lif çıxmadı
Məjgala verim aşı.
Lüğətdə şivə  sözləri bəzən M.Kaşğarinin “Divan ’ı və  Kitabi- 
Dədə  Q orqud”  dastanmdakı  sözlərlə  müqayisə  edilir.  Bəzən  də 
Ağbaba  ilə  sərhəd  olan  Tiirkiyə  kəndiənndə  yaşayan  Azəri, 
tərəkəmə,  qarapapaq  ləhcəsində  işlənən  sözlərə  üz  tutulur.  Ona  görə 
ld  A ğbaba  kəndlərində  işlənən  sözlər  eyni  fonetik  formasma  və 
l e k s ı k - s e m a n t i k  
m ənalanna  görə  Qars  və  Çıldır bölgələrində  işlənən 
sözlərlə  üst-üstə  düşür.  Məsələn:  beçara  (  yazıq),  matara  (su  qabı), 
adılı  (  heç  vaxt),  nəncəri  (necə),  ayaq  (dəfə),  ann  (o  tərəfə),  anaxtar
(açar) və s.  Belə sözlər yüzlərlədir. 
. . .  
. 
,
“A ğbaba  şivəsi  sözlüyü”ndə  verilən  söziənn  bır  qısmı  dıalekt 
və  şivələrimizdə  olan  sözlərlə  oxşarlıq  təşkil  etsə  də amma sözlükdə 
əsasən  Ağbaba  şivəsi  üçün  xarakterik  olan  sözlərə  daha  çox  dıqqət 
yetirilmişdir.  Məsələn:  avar  (evin  üstünə  döşənən  ot,  küləş),  mərtək 
(evin  üstünə  döşənən  yarma  ağac  parçalan),  gont  (dıvardan  əsas 
atmaya  uzadılan  ağac),  xıla  (tualet),  xingizdəmək  (döymək),  bulgur 
(bişmiş  buğda  yarması),  çəçil//çeçil  (kələf pendu-),  şırat  (uzsuz  sud) 
cılvıra (göylə  yarm a qanşığm dan hazırlanmış yemək),  dırgan  (yaba), 
dirgançı  (yabaçı),  çilə  (q8m-kəd3r),  bcdava  (havayı) 
çəmbər 
(yumru),  örtm ə  (eyvan),  somun  (qəiıbds  bışınlmış  çorək),  Imn
(çörəkbişirən soba) və s. 
, 
,
Bununla  belə,  lüğətdə  bölgədə  daha  çox  ışlənən  obrazh  və
emosional  ifadələr,  frazeologizmlər  -   xalq  deyimləri  venlmışdır: 
Alımını  vernıək  (əvəzini  çıxmaq),  alığı  aşmaq  (ışı  tərs  duşmək), 
əldən ağıza qalm aq (möhtac oimaq),  toyuq əl-ayağı vermək (nadınc), 
pişik b İ ı  bəzəmək (böhtan uydurmaq)  və s.  bu kum deyımlər xalqrn 
məişətindən,  gün-güzəramndan doğan qəlibləşmış xfadələrdır. Bu soz 
və ifadələr  bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdir
Ümumiyyətlə, 
“Ağbaba 
şivəsı 
sozluyu 
ımllx-mədən 
tariximizın  özünəməxsus  səciyyəsini  göstərən  maraqlı  tədqıqat 
ə^ridir.  Bu  sözlük  dərs  vəsaitx  kimi  faydalxdxr  Muəllxflərə  uğurlar
arzulayıram.
Professor  Czfər Cəfərov

---