2. Bəzi kəndlərdə dodaq ahənginin möhkəm olması: o lö m ,
qııror, görmüyüf. uçuf, gözdüyür, oxloy, göör, düror və s.
3. av, öv səsbirləşmələrinin oy, o, öy, ö şəkillərində və ya ü y
birləşməsinin
diftonq
kimi
işiənm əsi:
doyşan//doşan//douşan,buzov//buzoy,kövşəa//köyşən/'/lcöşə
n, touq, soux və s.
4. Bir çox sözlərdə ı, i, ü səslərinin qısalması vardır: klşi. p ışi,
pilov, plçax, pütün və s.
5. Sözün birinci hecasmda a, o, ö, ə, səslərinin daha ak tiv
işlədilməsi: ətdik, ələx’, ərdəx’, qaymax, çəhməcə, çoban.
orax, köynəx' və s.
6. Sağır n səsinin aktiv işlənməsi: əlİQiz, maga, əlirj, anai),
aldıgız, saqa və s.
7. Söz ortasm da və söz sonunda kipləşəıı g sssinin y səsinə
keçməsı: ələyi, bələyə, çörəyi, deməyi və s.
8. Söz tərkibində b v, v y, c ş, b f c j, e ə, ə a əvəzləamələri:
yaba > yava, əv > öy, soba > sevə, Xosrov > xosroy, çəkıc >
çəkiş, bacı > bajı, alacax > alajax, ev > əv, qəzet > qazet və s.
9. İndiki zam an şəkilçisi (-ır, -ir, -ur, -ür) üç variantda (- o r , -
ör, -er) bəzi kəndlərdə işlənir: aler, oxuyor, görör, bölör və
s.
10. İsmin təsirhk haluıda -nı, -ni, nu, -nü şəkilçisi ib yanaşı, -
yı, -yi, -yu, -yü şəkilçisi də işlənir: qapıyı, alnııyı, sürüyü,
ütüyü və s.
11. Əmr formasında felin II şəxsinin şəkilçi ilə işlədilməsi
mövcuddur: alginən, gəlginən, verginən, alıynan, gəliynən
və s.
12. Söz kökünə -lar, -lər şəkilçisi qoşulduqda / səsi d səsinə
keçir: qızlar > qızdar, qazlar > qazdar, sonra III şəxsi
bildirən cəm şəkilçisi də nar kimi tələffüz edilir:
oxuyannar, yazannar və s.
13. İki söz yanaşı gəldikdə ç samiti ş samitinə keçir: aç şalı >
aş şalı və s.
14. Necə, nə cür sual əvəzliklərinin hancarı, nəncəri//həncən
formasmda işlənməsi.
15. Zərfliklərin cümlədə axırda gəlməsi: İşdiyif qutardıx
tamam; Axşam gələjəm sizə - Sizə gələcəm axşam.
16. Felin bacanq tərzinm inkannı bildirən “bilmək” feli çox
zaman işlənmir: ala bilmir > aİammır, gəiə bilmir >
gələmmir və s.
17. Felin qəti-gələcək zamam fərqli formada işlənir: alacaxsan
> alassan, gələcəksən > gələssən və s.
Qərb ləhcəsinin Ağbaba şivəsiniıı danışığı üçün səciyyəvi olan
leksik vahidləri lüğət şəklində irəlidə göstərəcəyik. Bununla belə,
lüğətdə region üçiin xarakterik olan folklor nümunələri verilmiş və
“Kitabi-Dədə Qorqud’' dastanında işlənən sözlərlə müqayisə
apanlmışdır.
LÜĞƏT
- A -
Aba//ava (is) -ata. - Ay ava, anam səni çağırır. M.Kaşqarinin
“Divan”ında ana mənasında işlənmişdir (IV. 14).
Abadannıx (is) -abad.-K əndin o gözə tərəfi avadanmx oluf.
Acıqıcı//acıqıjı (is) -vəzəri. -A cıqcm ı acqanna yeməx qurdu
tökür. Ağbaba foM orunda da belə bir oxşama ııəzərə çarpır.
Acıqıcmın yarpağı
Asdanalar torpağı
Balama pis baxamn
Gözünə bibar yarpağı.
Acıx (is) - hirs, hikkə. -Səhərrərim kişi acığım maça tökdü.
Acıxlanmax (f.) - hirslənmək - Havhda oynuyan uşaxlara
ağaqaymm acıxlandı.
1. Acıtm ax (f.) -acı xəmrənin xəmrə qatıb acıdılması. -X am ırı
acıtmax lazımdır.
2. Acıtm ax (f.)~ hirsləndirməx'. -U şaxlan acıtmax olmaz.
Acıxəmrə//acıxamra (is.) - xəmir mayası.
Acıxamranı
isdatmasan, xamıra qanşmaz.
Acələ//əcələ (sif, z.) — tez, təcili, cəld. —Əcələ eləynən qar çəri
dolur, qapıyı ört.
Acəlmayallax (is.) - təsadüfi ölüm. - Çoxunun ölüm ü
acəhnayallaxdır.
Acıtma (i) - təndirin külündə bişirilən çörək. -Təndirə acıtma
salginən, uşaxlar yesin, məhtəvə gedəcəx'lər.
Acıtərə (i) -vəzəri. - Acıtərə cəcilnən yaxşı yeyiiir.
Acqurd/Zajqurd (s.) -acgöz, görməmiş. -M əsim ajqurd kimi
qolxozun ambanm talıyır.
Açıxlıx (is.) - boş düzən sahə. - Kəndin qavağı açıxlıxdı.
Açıf-ağartmax (f.) - sirri açmaq. - Gəlinin hayasızdığını Pürzə
arvat açıf-ağartmmh.
Addıx-buddux (is.) -oyun zamanx uşaqlann məsafə ölçməsi. -
Addıx-buddux, kəpələdix’ kəsdix'.
Adax (is) - iməkdən sonra uşağın ilk ayaq açması. - Uşax
böyunnərim adax atır. M.Kaşqarhnm “Divan”mda adaq “ayaq”
mənasmda işiədilmişdir ( r / . 17).
Adam cıl (s) -ad am tamyan it. -Qonşunun iri bir adamcıl iti
vanydı.
Addamac (is) - çaym dayaz, keçid yeri. -Arpaçaym
addamacmda da su çoxahf.
Adılı (z) - heç vaxt, heç zaman. -M ən bu işə adılı qoşulmaram,
çünkin ornıan marja xətər gələr.
Adoyul (is) -əkində bitən və yeyilən köklü meyvə-qımımn
toxumu. -H am asa yolunun qırağmdakı əkində çoxlu adoul olur.
Afşarramax (f) - inək və qoyunu sığallayaraq sağmaq. -E lə
inəy olur kin, afşarramasan süd vermir. Belə bir bayatı da var:
Nənəm qoyunun kəliııi?
Afsara gəlməz yelini.
Qounnar çeşdə gəlif,
Çağınıı sağsm gəlini.
A ğ (is) - Kişi və qadın tumanmın arasma salınan əlavə parça. -
Tükənnən aldığum şalvara ağ saldırdım.
Ağöfkə (is) -qorxaq. -A ğöfkə uşax həmməşə narahat oiur.
Ağöjkə olmax (f) - qorxmaq. -Usax Gümrüdən çox gej gəldi,
mən də ağöfkə oldum.
Ağa//aqa (is) - ’oöyük qardaş. -K əddərin çoxunda böyux’
qardaşa ağa derlər.
“Kitabi-Dədə
Qorqud”
dastanında
da
həmin
mənada
işlənmişdir: Aqam Qazan xan, məsləhətdir.
Ağamirzə (is.) - böyük qayın. -Ağamirzəm maga bir cüt
qondara alıf.
Ağartmax (f) -dem ək, yaymaq, bilmək.-Bu işi açıf-ağartsax
haydarax ollux.
Ağbağır (sif.) - qorxaq. - Ağbağır oğlan elə qız kimidi.
Ağnağaz (is) -növbədənkənar, tez üyüdülən az miqdarda un. -
A kişi, apar bu buğduyu dərmana, tez ağnağaz elə, gəti əvə.
Ağnamax (f.) - heyvannann arxası üstə eşələnməsi. - Andıra
qalmış eşşək çaırda ağmyır.
Dostları ilə paylaş: |