Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
73
süjet xəttinin inkişaf mərhələlərində, bütövlükdə, bəzən isə əlaqəli şəkildə göstərir. O, əsas ideyanın vəhdətini məntiqli süjet fonunda zahiri effektlərlə (portret detal- ları ilə) bütövlükdə davam və inkişaf etdirməyi, yüksək zirvəyə qaldırmağı və sonda nöqtə qoymağı sənət kar- lıqla bacarır. Məsələn: «Proletar şairi» hekayəsində «əsərin ideyası məhz bu portretlərdə istifadə olun- muşdur. Təsadüfi deyil ki, ədibin özü də bu portretləri hekayənin «ən maraqlı hissəsi» adlandırmışdır» (132, 67). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əsərin ideyasında istifadə olunan bu portret detalları hadisənin, onun inkişaf istiqamətində fərdi cizgilər yaratmaqla fərdi insan simasında tipik obrazlar kəşf edərək xarakter və hadisələrin mahiyyətini mərhələlərlə tamamlayır. Hekayənin süjeti proletar şairi adı ilə zəhmətdən uzaq olan Təhsin Fevzi və Nuru xanın oğlu Şahverdi xanın müqayisəsi üzərində qurulub. Ədibi görmək istəyən bu iki nəfərin zahiri görkəmi portret detalları ilə süjet xəttinin ilkin mərhələsini təşkil edir: «İki şəxs idi: biri olardı on səkkiz, iyirmi yaşında, çox səliqəli geyin- miş, başının telləri qız saçı kimi daranıb alnına düzül- müş, qız kimi üzü tüksüz, təm-təzə frenc və qəlifeli, beli incə, parıldayan uzunboğaz çəkməli bir centlmen idi. O birisi sadə və fəqir geyimli, otuz, ya bir qədər artıq sinli bir adam idi» (111, 607). Təzadlı fonda verilən bu portretlər hadisənin izahında əlverişli və fəal bir vasitə kimi istifadə olunur, əsas əhvalata keçid olaraq obrazın peşəsi, ictimai vəziyyəti haqqında aydın məlumat verir. Proletar şairi zənn edilən «sadə və həqir geyimli» zahiri və daxili portret elementlərinin vəhdətdə olduğu «bu adam fağır-fağır, ayaq üstə dura-dura və utana-utana mənə başladı öz dərdlərini nağıl eyləməgə» (111, 607)
74
təsviri süjet xəttinin davamı kimi hadisələri getdikcə mürəkkəbləşdirir. Zahiri görkəmin yaratdığı təəssüratın təhkiyəçi tərəfindən əməli fəaliyyətlə əlaqələndirilməsi hadisənin ən yüksək inkişaf mərhələsi kimi təzadlı paralellərlə verilir. Ziddiyyətli fikirlər «burada mən proletar şairi zənn etdiyim utancaq və fəqir qonağım genə oturmaq istəmiyə-istəmiyə və utana-utana cavab verdi ki, o, nə şairdir, nə yazıçıdır» (111, 608) təsvir və izahı ilə açılaraq sona yaxınlaşır. Ədibin nəticədə psi- xoloji səciyyəyə aid əlamətləri «kənarda oturan» ifadəsi ilə müqayisəni bir daha zahiri görkəmlə davranış mədə- niyyəti arasındakı mühüm fərqlə ictimai mətləbi yekun- laşdırır: «Kənarda oturan və bizim danışığımıza qulaq verən centlmenə diqqət edəndən sonra bir azca şübhə- lənməyə başladım və qonaqların ikisinə də birlikdə bu sualı verdim: –
Cavan centlmendən gəldi: –
Bəndənizdir» (111, 608). «Proletar şairi» hekayəsində qeyd olunan maraqlı süjet mərhələləri nəticədə yeni bir mətləbin – müəllif fikrinin orijinal təqdimidir. Təhkiyəçi tərəfindən iki hissəyə (qismətə) bölünən hekayə, birinci hissədə ideya və mövzunun tam dolğun ifadəsi üçün portret detalları zəminində mərhələlərlə inkişaf etdirilirsə, ikinci hissə ədibin bu iki şəxslə təqdim olunmayan danışığını əhatə edir. Əlbəttə, burada konkret hadisənin ifadəsi zəruri- dir. Buna görə də təhkiyəçi hekayənin ən maraqlı hissəsi kimi birinci «qisməti» tipik obraz və tipik şəraitlə əlaqə- ləndirir. İkinci hissə isə Cəlil Məmmədquluzadə nəsrinə xas olan süjet mərhələsinin nəticədən sonra yeni son lu- ğu kimi oxucu təxəyyülünə yönəldilir; «Mənim heka-
75
yəmin ən maraqlı hissəsi elə bu yerə kimi idi ki, ərz olundu. Qalan söhbətlərimizin o qədər əhəmiyyəti yox- dur» (111, 608). Qrafik şəkildə süjetin inkişaf mərhələ- lərini bu formada qeyd etmək olar: Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Ekspozisiya
Bəzən ədib bir neçə obrazın portretində məntiqi bağlılıq yarada bilir və bu rabitə əlaqəli şəkildə süjet mərhələləri kimi tamamlanır. Məsələn, «Danabaş kəndi- nin əhvalatları» əsərində hər bir obrazın zahiri görkəmi onların həyat yoluna, xarakter və düşüncəsinə aid mü- kəmməl təsvirlər fəal bir vasitə kimi bir-birinə möhkəm bağlandıqlarından əhvalatın gərginliyini getdikcə artırır. Əsərdə yoxsul, zəhmətkeş, məzlum insanların nümayən- dələrindən biri olan Məhəmməd Həsən əminin zahiri Защири эюркямин йаратдыьы сящв тясурат Пролетар шаири щесаб едилян шяхсин защири вя дахили портрет елементляри Защири вя дахили портрет елементляринин изащы щадисянин башланьыъы Ядиби эюрмяк истяйян ики шяхсин защири портрети Мцяллиф фикри Сурятлярин защири эюркями иля паралел хасиййятнамянин йекуну щадисянин сону Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|