Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kulminasiya
- 1.3. Portret süjet xəttinin tərkib hissəsi kimi
69
vasitə peşəsində, şəxsiyyətində, fəaliyyətində söyləməyə çalışır. «Miladi tarixinin min doqquz yüz altıncı ilində sentyabr ayının 13-də Məşədi Molla Həsən iki nəfər adama kağız yazıb: birini İranın Ərəblər kəndinin sakini Kərbəlayı Məmmədəliyə, o birini təbrizli Usta Cəfərə. –Ax, başı bəlalı kağızlar! Kaş sizi yazanın barmaq- ları quruya idi və sizi yazıb xalqı bu qədər bəlalara salmaya idi» (111, 407). Bu hissə əhvalatın başlanğıcı, əsərin ekspozisiya- sıdır. Əsas əhvalat da elə buradan başlayır, gərginliklə inkişaf edir və gözlənilməz sonluqla tamamlanır. «Qərəz, keçək mətləb üstə» – ifadəsi ilə ədib əsərin zavyazka mərhələsinə keçid alır. Dəqiq məqamında iş- lənmiş lakonik ifadə əsərə obrazlılıq gətirərək, sənətkar üslubundakı özünəməxsusluğu daha qabarıq nəzərə çarpdırır. Əsərin zavyazka mərhələsini Kərbəlayı Məmmədə- linin həyat fəaliyyəti, məişəti, ailə həyatı, şüuru və avamlığı təşkil edir. O, ətrafında cərəyan edən hadisə- lərin əhəmiyyətini başa düşmür, padşaha dua edir, onun İrana «hürriyyət» verməsinə inanır. Hətta bu, «hürriy- yət»dən özünə pay umur. Yoxsul həyat sürən bu zavallı insan, vəziyyətinin yaxşılaşacağını güman edir, pad- şahın verdiyi «hürriyyət»dən özü üçün bir səadət, nicat gözləyir. Təəssüf ki, Kərbəlayı Məmmədəlinin sevinci o qədər də uzun sürmür. Konsulun dediyinə görə həmşə- rilərə «hürriyyət»i ancaq İranda, öz vətənlərində pa yla- yacaqmışlar. Buna görə də Kərbəlayı Məmmədəli anasına məktub yazdırıb öz payını istəyir. Eyni vəziyyət öz ailəsinə çörək qazanmaq məqsədi ilə qürbətə düşən təbrizli Usta Cəfərdə də eynidir. Fərq
70
yalnız Usta Cəfərin öz məktubunda təzə bir arvad almağını xəbər verib xərcinin çoxluğundan, ölkədəki bahalıqdan şikayətidirsə, Kərbəlayı Məmmədəlinin isə qürbətdə yeni siğəsindən söhbət açmaq qorxusu və yal- nız vətəndə paylanan hürriyyətdən öz payını anasından istəməsidir. Kərbəlayı Məmmədəli və Usta Cəfərin öz ailələrinə Məşədi Molla Həsənə məktub yazdırması, bu məktub- ların paketə səhv qoyulması əsərin kulminasiya, zirvə nöqtəsi, Pərinisənin yuxusu əsərin zavyazkası, Kərbə- layı Məmmədəlinin əvvəlki arvadı Tükəzbanın qardaşı ilə gəlib onu evdən qovması və dava-mərəkəsi əsərin finalını təşkil edir. «Pərinisə genə diqqət ilə həyətə girənlərə baxıb, durdu ayağa. Kərbəlayı Məmmədəli də bir qədər diqqət eləyib, birdən «vay» – deyib qaçdı evin bucağına və istədi gizlənsin. Pərinisə hövlnak qaçdı ərinin yanına və bilmədi nə eləsin. Kərbəlayı Məmmədəli qaçdı akoşkaya tərəf və istədi akoşkanı sındırıb özünü salsın eşiyə. Sonra genə həyətə baxıb qayıtdı qapıya tərəf və göz- gözə verib özünü saldı həyətə və başladı qaçmağa. Ulağ üstə gələn arvad hər əlinə bir daş alıb başladı Kərbəlayı Məmmədəlini qovlaya-qovlaya söyməyə: –Köpək oğlu, arvad almağın bəs deyil, hələ götürüb mənə kağız yazıb acıq da verirsən?!... Kərbəlayi Məmmədəlini qovlayan arvad onun «Ərəblər»dəki arvadı idi, həmin kişi də arvadın qardaşı idi» (111, 421). Finaldan sonra ədib yenə də özünəməxsus deyim tərzi ilə yeni bir sonluğa keçid alır: «Daha bilmirəm mərəkənin axırı hara çatdı» (111, 421). Əsərin süjet xəttini qrafik şəkildə nəzərdən keçirək:
71
Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Ekspozisiya
Final
Göründüyü kimi, müstəqim fikrin qəsdən xalq təfəkküründən gələn eyhamlı, atmacalı deyim tərzi ilə oxucu təxəyyülünə yönəltmək əsərə xüsusi gözəllik və obrazlılıq gətirmişdir.
Мяктубларын сящв эюндярилмяси Кярбялайы Мяммядялинин, Уста Ъяфярин щяйат тярзи вя евя йаздырдыглары мяктублар Пяринисянин йухусу вя севинъи
щадисянин башланьыъы Мяшяди Молла Щясянин ики няфяр адама каьыз йазмасы
Мцяллиф истигамяти, йени сонлуг Кярбялайы Мяммядялинин яввялки арвадынын дава-мярякяси Тясвир щадисянин сону
72
1.3. Portret süjet xəttinin tərkib hissəsi kimi
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının poetik strukturunda müxtəlif və rəngarəng üsullardan biri də süjetə uyğun hər surətin vəziyyətinə müvafiq şəkildə səciyyəvi detallar vermək, bunlara istinadən onun digər cəhətlərini, əlamətlərini, əhval-ruhiyyəsini, nigarançılı- ğını, məyusluğunu və s. təsvir edərək süjet xəttində mərhələlərlə tamamlamaqdır. Ədib əsərlərində yaratdığı surəti oxucuya daha dol- ğun, yaddaqalan şəkildə təqdim etmək üçün ona müx- təlif cəhətdən yanaşır: onun danışıq tərzini, davranışını, rəftarını təsvir etməklə yanaşı, xarici görkəmi, boyu, bədənin quruluşu, rəngi, üzünün əsas cizgiləri, geyimi haqqında da məlumat verir. O, süjet xəttinin inkişaf mərhələlərində surətin taleyini, psixoloji aləmini, gör- kəmini daha qabarıq ifadə etmək üçün portretdən əlverişli və fəal bir vasitə kimi istifadə edir, bəzən süjet mərhələlərini məhz bu vasitə ilə ifadə edərək tamam- layır. Ümumiyyətlə, obraz və hadisənin mahiyyətini açan portret detalları Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində mühüm yer tutur. Təsadüfi deyil ki, professor Mir Cəlal Cəlil Məmmədquluzadə hekayələrindən bəhs edərkən onları məzmun və quruluşuna görə portret və hadisə hekayələri kimi iki yerə bölür. Müəllif həmçinin portret və hadisə hekayələrinin bir sıra xüsusiyyətlərini də izah edir» (140, 61). Xüsusi olaraq onu da qeyd etmək lazım- dır ki, ədibin nəsrində portret süjet xəttinin üzvi tərkib hissəsi kimi çıxış edərək mərhələlərlə tamamlanır. Ədib həyat hadisələrini insanın zahirindən daxilinə nüfuz etməsini, görkəm ardından mahiyyəti, daxili mənanı bədii obrazlarda portret detalları vasitəsi ilə
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|