T a n I t I m t a h L i L e L e ş t I r I d e r g I s I y önetim y eri Gazi m ustafa Kemal Bulvarı, 133 06570 Maltepe / ankara t elefonlar Santral: 312) 232 22 57-231 23 48 Yazı
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX. yüzyıl)” Dr. Yıldıray ÖZBEK
- Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX)
“Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX. yüzyıl)” Dr. Yıldıray ÖZBEK Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Abdülkadir DÜNDAR, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII. ve XIX), Ankara 2000, Kültür Bakanlığı Yayınları, Osmanlı Eserleri Dizisi 21. G ünümüz Osmanlı Tarihçiliğinde, Osmanlı tarih yazarlarının aktardığı bilgileri yorumlamanın yanı sıra bu bilgileri arşivlerdeki belgelerle karşılaştırmak, dolayısıyla birinci elden resmi belgeleri değerlendirm ek çok kabul gören bir tarih yazım ı anlayışıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivlerindeki binlerce belge ve bunlara ilaveten OsmanlIyla ilgili olarak Venedik, Rusya, İran gibi ülkelerin arşivleriyle, B ağdat, K udüs, K ahire, Saraybosna gibi şehirlerin m ahkem e kayıtları tam olarak okunup değerlendirilm eden Osmanlı kültürü üzerine sağlıklı yorum lar yapılam ayacağı açıktır. A bdülkadir D ündar’ın söz konusu eseri, bu açıdan d ik k a te a lın m a s ı g e r e k e n b ir ç a l ı ş m a d ı r . A.Dündar’ın eseri, girişle birlikte her biri kapsamlı alt başlıklardan oluşan üç bölümle, sonuç, bibliyografya, resim ve şekilleri ihtiva etmektedir. Y azar, çalışm anın amaç ve önem i, sınırları ve yöntemle, araştırma kaynaklarını giriş bölümünde (s.l- 6) d e ğ e rle n d irm iştir. O sm an lı im ar sistem in in işleyişinde arşiv belgelerinden hareketle merkez ve taşra teşkilatlarım detaylı şekilde araştırm ayı amaç edinen çalışmada Osmanlı Arşivi ile Topkapı Sarayı M üzesi A rşivindeki X V III-X IX . yüzyıl belgeleri üzerinde çalışm ayla, alan sınırlam ası yapılm ıştır. Üzerinde çalışılan kaynaklar Osmanlı arşivi ile Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi olarak iki başlıkta ele alınmış, özellikle Osmanlı Arşivindeki 11 farklı tasnifin, ne tür konuda belgeler içerdiği, konuyla ilgili yayınlar referans verilerek anlatılmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde Osm anlı im ar sistem inin işleyişi, H assa M im arlar Ocağı, inşaa ve tamir faaliyetleri gibi çeşitli konuları kapsayan 14 defter ve yedi belgenin çalışma kapsamında kullanıldığı belirtilm ektedir. A yrıca şehir mimarları ve serbest m imarlarla ilişkili olarak 13’şer’iye sicili de araştırmaya dahil edilmiştir. İncelenen kaynakların b ir b ö lü m ü n ü d e y a y ı n l a n m ı ş m a k a le le r oluşturmaktadır. Eserin birinci bölüm ü, “İşleyiş ve Görevlileri Bakımından Osmanlı İmar Teşkilatı ” ana başlığı altında “Hassa Mimarlar Ocağı ve M im arlar” ile “Osmanlı İm ar Sistem inin İşleyişinde D iğer G ö revliler” alt başlıklarını içermektedir (s.7-96). H assa M im arlar O cağı T eşkilatının “ em ir-i
Selçuklularında da olabileceğini ileri süren yazar, Osmanlı’da imar ve inşa faaliyetlerinin ortaya çıkardığı bir ihtiyaç olarak, teşkilatın B ursa’daki erken dönem yapılarının kuruluşu sırasında da var olabileceğini belirtir ve arşiv belgelerinde teşkilata bağlı sanatçı isimlerine XV. yüzyılın sonlarında rastlandığını ifade eder.
T o p k ap ı S aray ı T e ş k ila tı iç in d e “B ir u n ” bölümünde değerlendirilen Hassa M imarlar Ocağının Topkapı Sarayında görev yerlerinin Yalı ve Sepetçiler Köşkleri olduğu belirtilmektedir. Ancak teşkilata bağlı mimarların devlet işleri dışındaki siparişler üzerine çalışmalarını Vefa semtindeki atölyelerinde yaptıkları ileri sürülmektedir. Şehremini’ne bağlı olan teşkilatın başında Mimar Ağa, Ser Mimaran-ı Hassa veya Hassa M im arb aşısı u n v a n la rıy la an ılan m im arb aşın ın bulunduğu, şehremininin teknik konulara karışmayıp sadece malzeme tedariki, m uhasebe, ücret ödenmesi vs. gibi daha çok m ali konularla ilgilendiği ifade edilmektedir. Bünyesinde Hassa M imarlar Kethüdası, Kalem Kâtibi, Mimarlar, Minareciler, Mermerciler, Nakkaşlar, Neccarlar vs. gibi çeşitli iş kollarında uzmanlaşmış elem anların bulunduğu teşkilatın, İm paratorluktaki bütün inşaat ve onarım işlerinden sorum lu olmakla b irlik te , ö z e llik le İ s ta n b u l’da y a p ı e sn a fı ve m alzem elerinin denetim ini yapm ak, şehir ve eyalet mimarlarının atanmasını Divan’a sunmak gibi görevleri vardır. Teşkilatın 1831 yılında lağvedildiği ve bundan sonra çeşitli isimler altında görevini yerine getirmeye çalıştığı ileri sürülmektedir. 2001 / Güz 30 Bilge 57 Hassa M im arlar O cağının m erkez elem anları olarak Mimarbaşılar, Mimar-ı Sâni ve Hassa Mimarlan ele alınmakta, merkeze bağlı diğer elemanların Sefer Mimarları, Su Mimarları, Tersane-i Amire Mimarları, Köprü Mimarları, Kale M im arlan gibi belirli konular ü z e r in e u z m a n la ş m ış k i ş i l e r d e n o lu ş tu ğ u belirtilmektedir. Teşkilatın başkanı olan Mimarbaşıların, saray ve hanedan mensuplarının yapı siparişleri ile masrafları devlet bütçesinden karşılanacak inşaat ve tamiratın planlarını yapm ak, keşif bedellerini hesaplam ak ve inşaatı tam am lam ak başlıca görevidir. Öte yandan mimarbaşı İstanbul’da oturduğundan, devletin burada yaptıracağı her türlü inşaat faaliyetinin yürütülmesinden, kaçak yapılaşmalan (özellikle Ayasofya çevresindeki) ö n le m e k te n , su y o lla rın ın b a k ım , o n arım ve korunmasından, İstanbul’da özel şahısların yaptıracağı k onut, han gibi yapıların yükseklik ve birbirine yakınlıklarının kontrol edilm esinden, herhangi bir binanın yapılıp yapılm am asına karar vermeye kadar bir dizi görevi yerine getirm ekle sorum lu olduğu vurgulanmaktadır. Mimarbaşının zaman zaman başkent dışına çıkıp teftişler yaptığı, inşaat esnafının ücretini b elirled iğ i, m eslekler arasındaki anlaşm azlıkları çözdüğü, malzeme standardını belirleyip koruduğu, ordunun isteklerini karşıladığı arşiv belgelerinden h a re k e tle ö ğ re n d iğ im iz işle rin d e n b a z ıla rıd ır. M im arbaşıların nasıl atandıklarına dair belge yoksa da, ocak içinde meslekî kariyerlerini ilerletmiş kişilerin Divan-ı H üm ayunca seçilip atandığı kabul edilmektedir. Genellikle ölünceye kadar bu görevde kalan mim arbaşılar, görevi suistimal veya yolsuzluk gibi suçlar dikkate alınarak azledilebilm ekteydiler. M im arbaşıların özel m ülkiyete sahip zengin kişiler oldukları ileri sürülerek 50-60 akçe arasında ulufe aldıkları, aynca gayrimüslimlere ait evlerden bir çeşit em lak vergisi aldıkları, belirli köy veya m ezranın arpalık olarak kendilerine tahsis edilmiş olduğu yine arşiv belgelerinden öğrendiğimiz bilgilerdir. Ayrıca, bazı kayıtlardan da, yazlık kışlık elbiseleri, odun, et ve a tları için ot g ib i ih tiy a ç la rın ın hâzin ed en karşılandığını ve inşaat bitim inde kaftan vs. gibi hediyelerle ödüllendirildiklerini öğrenebilm ekteyiz. T eşkilatın başındaki m im arbaşının İstanbul dışında olduğu zam anlarda teşkilata. Ser M imaran-ı Hassa K aim m akam ı veya kaym akam Unvanlarıyla anılan Mimar-ı Sâni başkanlık ederdi. M im arbaşından sonra teşk ilat için d e, im ar fa a liy etlerin in tüm yükünü k arşıla y a n la r H assa Mimarlarıdır. Kendi içlerinde halife (kalfa), üstad (usta) ve m ü lâzım (ç ıra k ) o lm ak ü z e re d e n ey im ve tecrübelerine bakılarak hiyerarşik bir yapılanm a gözlenir. M im arbaşının em rinde çalışan ve ulufeli oldukları anlaşılan Hassa Mimarlarının teşkilat içindeki sayılannın 1526 - 1694 yılları arasında 7 ile 43 arasında değiştiği, arşiv kaynaklarından öğrenilebilm ektedir. Teşkilat içinde usta-çırak ilişkisi içinde yetiştikleri bilinen Hassa M imarlarının mim arbaşının teklifiyle ocağa atandıkları, ulufeli oldukları ve İstanbul dışına yapı keşfine gittiklerinde ayrıca harcırah aldıklan ileri sürülmektedir. M erkez teşkilatı içindeki elemanlardan diğerleri ise M im ar K e th ü d a sı ile M im ar K a tip le rid ir. Merkeze bağlı diğer mimarlar içinde Su, Sefer, K öprü, T ersane-i A m ire ve K ale M im arları gibi elem anlar bulunm aktadır. Sefer m im arları tabirine XVI. yüzyıl belgelerinde rastlanıldığı ve bunların bir sefer sırasında askerin geçeceği yolları açmak veya onarm ak, su için kuyular açm ak, çeşm eler yapm ak, şehir kuşatmalarında “Hâvâle” denilen küçük hisarlar inşa etmek gibi görevleri vardı. Sefer sırasında orduda çok sayıda duvarcı, bıçkıcı, dülger, demirci, marangoz, su-yolcu ve lağımcı bulunabilirdi. Sefer Mimarlarının sefer dışında diğer birim lerde kullanıldıkları ifade edilmektedir. Su Mimarlan suyun künklerle şehir merkezlerine g etirilm esi ve dağ ıtılm ası gibi tek n ik konularla ilgilenirlerdi. Bu göreve atanacaklann özellikle hendese ilm inde mahir olm alan istenirdi. Bunların çoğunun mimarbaşılığa getirildiği bilinmektedir. Tersane-i Amire Mimarları, Osmanlı donanması için gem i, iskele, rıhtım yapm akla görevliydi ve genellikle neccarlardan seçilirlerdi. Kendi içlerinde Başmimar, İkinci, Üçüncü, Dördüncü M imar gibi bir hiyerarşik silsileye sahip oldukları belirtilm ektedir. XVII. yüzyıl belgelerinde “Cisr M imarı”, “Köprü M im arı” gibi kavram lara rastlandığı ileri sürülerek Köprü M imarlarının, yöre halkından gelecek istekle, yollar üzerine köprü inşa etmek ve bunların bakım ve onarım larıyla sorum lu oldukları belirtilm ektedir. XVII. yüzyılın sonu ve XVIII. yüzyılın başlanna tarihlenen arşiv belgelerinde geçen “Kale Mimarları” ise, herhangi bir kaleye atanan ve bunun bakım ve onanmından sorumlu kişilerdi. Hassa Mimarlar Ocağının taşra kadroları olarak Eyalet ve Şehir M imarlarından bahsedilerek; Eyalet M im arlığ ın ın 15 1 6 ’dan itib aren tesis e d ild iğ i, eyaletlerdeki imar ve inşa faaliyetlerinin düzenlen mesinden sorumlu oldukları, XVI. yüzyılda merkezden
Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|