T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 Epik şiir, nasıl göçebe düzeninin ürünü ise, âşık şiiri de yerleşik düzenin ürünü olmuş, epik kaybolurken belirmiştir. Göçebenin konması, kişinin ev, tarla ve toprak gibi taşınmaz mallara sahip olması, hayvan yetiştirmenin yanına, ya da yerine çiftçiliğin geçmesi, köklü kültür değişmeleri getirir. Savaş bir geçim aracı olmaktan çıkar. Yerleşik hayat, tam tersine, sürekli barış ister. Tarlayı terk etmemek, ekip biçmek, harmanı vaktinde sürüp savurmak, ekini içeri atmak için, evin erkeğinin uzakta savaşta değil, evde işe koşulmaya hazır olması gerekir. Yerleşik ekincilik düzeninde kişi doğa ile ilişkilerinde asalak olmaktan çıkar; onunla karşılıklı al vere dayanan bir ilişkiye girer. Bu ilişki, kişiyi bilgisini görgüsünü geliştirmeye, sürekli bir arama içinde olmaya iter. Geçim artık kişinin omzuna yüklenmiş bir sorumluluktur. Çok bilen, çok çalışan, çok veren çok alacaktır. Böylece göçebe toplumunda sürüden ayrılamayan insan, kendi kişiliğini geliştirmeye, toplum çizgisinden dışarı düşmeye başlar. Bu gelişmeyi, bir kent ve okul dini olan Müslümanlığın yayılması da kolaylaştırır. Osmanlı toplumunda köklü bir yapı değişmesinden doğan âşık şiiri, kültürümüz halkın ve eğitilmişlerin olarak bölünmüş kaldıkça yaşamıştır. 63 Başgöz makalesinde halk edebiyatını ve resmi edebiyatı tartışmakta bu bölünmeye de değinmektedir. Ayrıca Divan edebiyatı-Bektaşi edebiyatı çatışmasının siyasi boyutlarına da değinmektedir. Bu çatışma Osmanlı’nın resmi dini olan Sünni İslam ile halk İslam’ı olan Alevi inançlarının çatışmasıdır. Başgöz son dönemde kendilerine “halk ozanı” adı veren kişileri makalesinde şu sözler ile eleştirmektedir: 63 A.g. e. s. 253–254 82 Bu sözcüğün (halk ozanı) eski epik anlatıcısı ile ilişiği yok artık. Türk dilinin yenileşme süreci içinde aydın şairler, 1950’lerden beri kendilerine “ozan” diyorlar. Aydın şairlerle halk şairlerinin aynı adı kullanmaları, kültür ikiliğimizin, eski boyutlar içinde ortadan kalkmakta olduğunu gösteren, önemli bir belirti. Artık halk edebiyatı, aydın edebiyatı diye bölünmeyen, bütünleşmiş bir ulus kültürü karşısındayız. Başgöz, değişimi ulus devlet sonrası (Cumhuriyetten sonra) köklü yapı değişikliklerine bağlamaktadır. Bu dönemde girişilen kentleşme ve modernleşme girişimleri sonrası bazı kavramların içlerinin boşaltıldığına işaret etmektedir: Artık âşıkların kullandıkları yeni sözcükler: burjuva, patron, komprador, emperyalizm, kapitalizm vb. olmuştur. Bunlar aydın şairlerimizin de kullandığı sözcükler ve kavramlar. Her yanları ile gelenekselden kopmuşlar. Bu gelişmeden sonra, âşık şiirimizden kala kala, koşma biçiminin süreliliği ile, şiir-müzik beraberliği kalıyor. Koşmanın süreliliği, şiirde biçimin, özden daha zor kırıldığını gösteriyor. Halk ozanları kuşağı, memleketimizdeki âşık şiiri geleneğinin bir bölümünü içine alıyor. Onların sayılarını kestirmek zor. Üzerlerinden hükümet baskısı ve korkusu kalktıkça öteki âşıkların da bunlara katıldığı oluyor. Yada, çoğu aşık, bazı şiiri ile bu protestocu aşıklar geleneğine bağlanabilir. Ancak bizim konumuz için önemli olanı, âşık şiirimizde böyle köklü bir yenileşmenin belirmiş olmasıdır… Âşıklar o vakit (modern dönemde), kendilerini çağdaş fikir bölünmelerinin içinde bulacak, bütünü ile bir halk kültürünün değil, belli edebiyat ve fikir akımlarının sözcüsü olacaklardır. Tıpkı, eğitilmiş şairler gibi. Bu âşık geleneğinin sonu demektir. Bu gelişmenin ne zaman 83 tamamlanacağını kestirmek kolay değil. Ama ne vakit olursa olsun, âşık şiiri geleneğinin, bizim kültür sentezimiz içinde önemli bir yeri kalacak, ona katkısı duyulacaktır. Daha şimdiden, gerek çağdaş edebiyatta, gerek “aranjman müziği” denilen akımlarda, âşık şiirinin sözünden ve sesinden gelen esintiler açıkça görülmektedir. 64 Başgöz, kitabının Türk Halk Edebiyatında Protesto Geleneği başlıklı bölümünde ise ciddi tarihi ve siyasi tespitlerde bulunmaktadır. Makale, Politika dergisinin 20–25 Temmuz 1976 tarihli sayısında yayımlanmıştır: İç çatışmaların, savaşların etkileri yaygınlaşıp Anadolu’nun yoksulluğu büyümeye başlayınca âşıkların, askerlik gibi, yargı organları gibi, vergi alma gibi, bürokrasi ve toplum kurumlarına yönelik kınamaları ve taşlamaları yoğunlaşır. Bunlar en yaygın hale 19. Yüzyıldan sonra gelirler. Türkiye Cumhuriyeti bu protesto geleneğinde bir duraklama, kopma sağlar. Bunun çeşitli nedenleri var. Cumhuriyeti kuranlar iş başına vatanı kurtararak gelmişler, bu yüzden herkes gibi âşıklardan da büyük saygı görmüşler, onlar tarafından alkışlanmışlardır. Daha sonra gerek tek parti iktidarını (1930-50 arası) gerek Demokrat Parti dönemini yeren âşık şiirlerine de makalesinde yer veren Başgöz makalenin sonunda bu protesto geleneğinin günümüzdeki görünümü hakkında şu bilgileri vermektedir: Halk edebiyatı sadece toplum gelişmesini yansıtmakla kalmaz, onu etkiler, değişmeye öncülük de eder. Bu kadarla da kalmaz. Protesto 64 A.g. e. s. 257–258 84 türkülerimizde hiçbir isim bu yoğunlukla, bu kadar kısa zamanda düzen değişmesine bağlanmamış, yarınki değişmenin umudu haline gelmemiştir. İlk kez bu türkülerde yerme ve taşlama yalın olmaktan çıkar, bir çıkar yol ve bozuk düzenden kurtulmanın umudu ile birleşir. 65 Başgöz bu genel folklor konusunda bir başka önemli eseri olan İzahlı Türk Halk Edebiyatı Antolojisi’nde ise halk şiiri ve halk şairlerini şu şekilde değerlendirmektedir: Halk şiirini yaratanlar, köy kent dolaşıp sazlarıyla çalarak ve söyleyerek yayanlar, saz şairleri olmuştur. Saz şairi insan topluluklarının belirli bir gelişme çağında yaşamış olan müzisyen-şair tipinin bizdeki benzeridir. Bunların kökü ilkel cemiyetlerin şiir, müzik raks ve sihir gibi bir sürü sanat tohumunu özünde toplayan sihirbaz sanatçılarına çıkarılabilir. Âşıklarımızın sazı, ortaçağ Fransız “troubadour” larının elinde “viele” olarak görülür. Diğer milletlerin tarihinde de saz şairine ve onun çalgısına çeşitli adlarla rastlanmaktadır. Türkler arasında bu tip sanatçılar İslamiyet’ten evvel bile yaşamıştır. Türklerin bunlara verdiği en yaygın isim “ozan” dır. Ozanlar İslamiyet’in kabulünden sonra da Türkler arasında yaşamaya devam etmiştir. 16. Yüzyıldan sonra ozanlar artık görülmez olur, onların yerini başka bir sanatçı, ozanlara benzeyen bir sanatçı alır: âşık. Göçebelikten yerleşik hayata geçerek yeni bir toplum düzeninin kurulması, şehir ve kasabaların büyük ölçüde teşekkülü, toplum içi çatışmaların çoğalması destan anlatıcısı ozanın yerine âşık tipinin geçmesini hazırlayan en önemli etkenlerdir. Epik şiirden, günlük hayata yönelen koşmaya geçiş bu suretle olmuştur. Âşıklar 65 A.g. e. s. 184-190 Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|