T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

dair araştırmasını yayınladı
73
. 1984 yılında R. G. Fahrutdinov tarafından Arap-Fars 
ve Rus kaynaklarının yalın bir analizine dayanan ve çalışmamızda da 
başvurduğumuz eserini yayınlandı
74
. Aynı  yıl T. A. Hlebnikova İtil Bulgar 
keramikleri üzerinde uzun yıllar yapmış olduğu çalışmaların sonucu olan eserini 
yayınladı
75
. 1985 yılında Moğol istilası öncesi İtil Bulgar Devleti’nin savunma 
sistemine yönelik makaleler bir araya getirilerek yayınlanmıştır
76
. Bu çalışmadan 
özellikle Moğol istilası konusunda faydalandık. 1986 yılında  İtil Bulgar-Rus 
münasebetlerinin 1000. yılı  şerefine yayınlanan bilimsel çalışmada  İtil Bulgar-Rus 
münasebetlerinin siyasi boyutlarından başka ekonomik, askeri, kültürel, teknik ve 
insani boyutları ele alınmıştır
77
. Aynı  yıl E. A. Halikova İtil Bulgar Devleti’nin 
hüküm sürdüğü ana topraklarda bulunan eski şehir ve köylerdeki mezarları 
incelemesinin sonucunda oluşturduğu eserini yayınladı
78
. Yazar, bu araştırmanın 
sonucunda  İtil Bulgarları arasında X. yüzyılın başlarından itibaren İslamiyetin 
tamamen hâkim olduğu ve İtil Bulgar topraklarında XI-XIII. yüzyıllara ait herhangi 
bir pagan mezarlığı bulunmadığını tespit etti.  
1987 yılında Bulgar şehrinin tarihi ve kültürünü içeren makalelerin 
bulunduğu bir eser yayınlandı
79
. Bunu 1988 yılında Bulgar şehrinin ticari 
faaliyetleri üzerine yapılan çalışmanın yayını takip etti
80
. Yine 1988 yılında  İtil 
Bulgar Devleti’nin uğramış olduğu Moğol istilasının farklı boyutlarını ele alan ve 
                                                 
73
A. G. Muhamediyev, Bulgaro-Tatarskaya Monetnaya Sistema XII-XV vv., Moskova, İzd. 
Nauka, 1983. 
74
R. G. Fahrutdinov, Oçerki Po İstorii Voljskoy Bulgari, Moskva, İzd. Nauka, 1984. 
75
T. A. Hlebnikova, Keramika Pamyatnikov Voljskoy Bolgarii: K Voprusu Ob Etnokulturnom 
Sostave Naseleniya, Moskova, İzd. Nauka, 1984; T. A. Hlebnikova’dan sonra İtil Bulgar 
keramiklerini inceleyerek onların etnokültürleri hakkında önemli sonuçlar çıkaran başka bir 
araştırmacı N. A. Kokorina’nın eseri de bu alanda oldukça ehemmiyet arz etmektedir: N. A. 
Kokorina,  Keramika Voljskoy Bulgari Vtoroy Polovinı XI – Naçala XV v. (K Probleme 
Preemstvennosti Bulgarskoy Kultur), Kazan, İzd. İnstitut İstorii, 2002. 
76
Voenno-Oboronitelnoe Delo Domongolskoy Bulgarii, Otv. Red. A. H. Halikov, Kazan, İzd. 
KFAN SSSR, 1985. 
77
Voljskaya  Bulgariya i Rus (K 1000-Letniyu Russko-Bulgarskogo Dogovora), Otv. Red. A. H. 
Halikov, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1986. 
78
E. A. Halikova, Musulmanskie Nekropoli Voljskoy Bulgari X – Naçala XIII vv., Kazan, İzd. 
KGU, 1986. 
79
Gorod Bolgar: Oçerki İstorii i Kulturı, Otv. Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Moskova, İzd. Nauka, 
1987. 
80
 Gorod Bolgar: Oçerki Remeslennoy Deyatelnosti, Otv. Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Moskova, 
İzd. Nauka, 1988. 
 
14

---

çalışmamızda bize yardımcı olan önemli bir yayın yapıldı
81
. Özellikle Moğol istilası 
esnasında meydana gelen yıkımın arkeolojik malzemelerle desteklenerek verilmesi 
bakımından bu çalışma ilgi çekicidir.  
1990’lı yıllarda da İtil Bulgar tarihini aydınlatmak üzere yapılan çalışmalar 
devam etmiştir. G. M. Devleştin 1990 yılında yayınladığı eserinde İtil Bulgar 
Devleti’nde  İslami yapı, eğitim ve bilim konuları detaylı bir şekilde inceleyerek 
adeta bu konudaki açığı kapatmıştır
82
. 1991’de E. P. Kazakov’un Kama Nehri’nin 
aşağısında bulunan Bulgar köylerinin arkeolojik incelemesine dayanan ve ekonomik 
hayat hakkında önemli bilgiler içeren eseri yayınlandı
83
. 1989-1991 yılları arasında 
Bulgar-Rus münasebetleri çerçevesinde Ukraynalı ve Tataristanlı arkeologlar 
tarafından A. H. Halikov ve A. P. Motsya idaresinde Ortaçağ kaynaklarında bahsi 
geçen Bulgar ve Kiev arasında bulunan kervan yolu incelenmiş ve bunun neticesi 
1992’de yayınlanmıştır
84
. 1993’te Bulgar arkeolojik kalıntılarını farklı yönlerden 
değerlendiren farklı yazarların makalelerini içeren bir yayın yapıldı
85
. M. D. 
Poluboyarinova’nın  İtil Bulgar Rus münasebetlerine farklı bir pencereden baktığı 
çalışmasında her iki halkın milli topraklarında yapılan arkeolojik kazılarda ortaya 
çıkarılan Bulgar ve Rus menşeli eşyaları değerlendirmiştir
86
. 1994 yılında A. H. 
Halikov İtil Bulgarlarının Moğol istilası sonrası siyasi, sosyo-ekonomik ve kültürel 
durumlarını ve münasebetlerini ele aldığı çalışmasını yayınladı
87
. İtil Bulgarlarının 
en önemli özelliği olan ticaret konusu R. M. Valeyev’in 1995 yılında yayınlanan 
eserinde oldukça detaylı bir şekilde işlendi
88
. Bu çalışma da araştırmamızda 
faydalandığımız başlıca eserler arasındadır. İtil Bulgar Devleti’nin askeri yapısıyla 
alakalı çok sayıda yayın yapan Tatar tarihçi İ. L. İzmaylov’un başlıca eseri 1997 
                                                 
81
Voljskaya Bulgariya i Mongolskoe Naşestvie, Otv. Red. A. H. Halikov, Kazan, İzd. KFAN 
SSSR, 1988. 
82
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura, 1990. 
83
E. P. Kazakov, Bulgarskoe Selo X-XIII vv. Nizoviy Kamı, Kazan, Tatknigoizdat, 1991. 
84
A. P. Motsya, A. H. Halikov, Bulgar – Kiev Puti-Svyazi-Sudbı, Kiev, 1997. 
85
Arheologiya Voljskoy Bulgari: Problemı, Poiski, Reşeniya, Otv. Red. F. Ş. Huzin, Kazan, İzd. 
AN Tatarstana, 1993. 
86
M. D. Poluboyarinova, Rus i Voljskaya Bolgariya v X-XV vv., Moskova, İzd. Nauka, 1993. 
87
A. H. Halikov, Mongolı, Tatarı, Zolotaya Orda i Bulgariya, Kazan, İzd. Fen, 1994. 
88
R. M. Valeyev, Voljskaya Bulgariya: Torgovlya i Denejno-Vesovıe Sistemı IX –Naçala XIII 
Vekov, Kazan, İzd. Fest, 1995. 
 
15

---