T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI
DOKTORA TEZİ
RUS KAYNAKLARINA GÖRE İLK MÜSLÜMAN
TÜRK DEVLETİ: İTİL BULGAR DEVLETİ
Hazırlayan
Dinçer KOÇ
2502060052
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Abdülkadir DONUK
İSTANBUL 2010
ÖZ
RUS KAYNAKLARINA GÖRE İLK MÜSLÜMAN TÜRK
DEVLETİ: İTİL BULGAR DEVLETİ
Dinçer KOÇ
Bir müddet Avar Kağanlığı ve Gök-Türk Kağanlığı’nın hâkimiyeti altında
kalan Bulgar boyları Kubrat Han’ın liderliğinde birleşerek 631 yılında Karadeniz’in
kuzeyinde Büyük Bulgar Devleti’ni kurdu. Fakat Kubrat’ın ölümünden sonra
oğulları anlaşamayarak devletin birliğini bozdu. Bu durumdan yararlanan Hazarlar,
Bulgarlara saldırdı. Kubrat Han’ın oğullarından Asparuh kendine bağlı boylarıyla
Hazar boyunduruğundan kaçarak Slavlarla meskûn olan Tuna Nehri dolaylarında
681 yılında ayrı bir devlet kurdu. Kubrat’ın büyük oğlu Batbayan ise Hazarların
hâkimiyetini tanıdı. Tam da bu sıralarda Bulgar boyları Orta İtil boylarına kitlesel
olarak göç etmeye başladı. Hazar Kağanlığı’nın hâkimiyetindeki Bulgarların X.
yüzyılın başlarına kadar devam eden dört büyük göç dalgasıyla Orta İtil’e
yerleşmelerinden sonra bölgede Türkler nüfus olarak üstün duruma geldiler. Devlet
geleneğine sahip olan Bulgar boyları yerli Fin-Ugorlar üzerinde Türk hâkimiyetini
sağladı. X. yüzyılın başına gelindiğinde Bulgarlar artık büyük ölçüde Müslüman
olmuşlardı. 922 yılında Bulgar İlteberi Almuş’un girişimiyle İslamiyet resmi devlet
dini halini aldı. Bir müddet daha sembolik olarak Hazarların hâkimiyetinde kalan İtil
Bulgar Devleti 965 yılında tamamen bağımsız hale geldi. Orta İtil’in doğu ile batı
arasında işleyen ticaretin transit merkezi olması konumundan yararlanan Bulgarlar
önemli ölçüde zenginleşerek büyük şehirler kurdu. Buna mukabil olarak iş kolları ve
üretim faaliyetleri de gelişti. İtil Bulgar toprakları Arap-İran bölgesi, Kuzey
Kafkasya ve Orta Asya’dan gelen tüccarlar ile Batı ve Kuzey Avrupa’dan kürk başta
olmak üzere getirilen malların buluşma noktası oldu. Böylece kalkınan devlet
Rusların İtil’e doğru yayılmasına da engel olabildi. İtil Bulgar Devleti 1236 yılında
Moğollar tarafından zapt edilene kadar 300 yılı aşkın bir süre Türk tarihinin en uzun
ömürlü devletlerinden biri olarak Doğu Avrupa tarihinde parlak izler bıraktı.
Anahtar Kelimeler: Türk, İslamiyet, İtil, Bulgar, ticaret, Ruslar, Hazarlar.
iii
ABSTRACT
VOLGA BULGARIAN STATE: THE FIRST MUSLIM TURKISH
STATE ACCORDING TO RUSSIAN SOURCES
Dinçer KOÇ
Bulgarian tribes who had been dominated by Avar and Gokturk Khanates by
uniting under the leadership of the Han Kubrat founded the Great Bulgarian State in
the north of the Black Sea in 631. However, after the death of the Han Kubrat his
sons did not get on well and broke the unity of the state. With the advantage of this
situation the Khazars attacked the Bulgarians. Asparuh who was the son of Kubrat
Khan with his dominated tribes escaped from the yoke of the Khazars and formed a
separate state with the Slavs who inhabited in the neighborhood of the Danube River
in 681. Batbayan who was the eldest son of Kubrat recognized the dominance of
Khazars. At those days, the Bulgarian tribes began to migrate massively to middle
Povolje. After the Bulgarian’s, being under the dominance of the Khazar Khanate,
four major waves of immigration to middle Povolje until the beginning of the X.
century, Turks prevailed in the population. The Bulgarian tribes who had a long
tradition of government provided Turkish ruling over the indigenous Finno-Ugor
tribes. When it came to the beginning of the X. century, the Bulgarians had already
been Muslims to a great extent. With the initiative of Bulgarian İlteber Almuş in
922, Islam became the official state religion. The Volga Bulgarian state which
stayed under the domination of the Khazars symbolically for some time, became
completely independent in 965. The Bulgarians who benefited from the position of
Povolje which was in the middle of east and the west of the transit trade, became
rich significantly and founded large cities. On the other hand, business and
production activities were developed as well. The Volga Bulgarian territory became
the meeting point of the goods, fur being the first, between Arab-Iranian region, the
traders coming from the North Caucasus and Central Asia and the Western and
Northern Europe. Until it was conquered by the Mongols in 1236, The Volga
Bulgarian state left behind brilliant traces as being the one of the most long-lived
states in the Turkish history for over 300 years.
Keywords: Turk, Islam, Volga, Bulgarian, Trade, Russians, Khazars.
iv
ÖNSÖZ
Tezimizin
amacı bugüne kadar ülkemizde pek fazla bilinmeyen İtil Bulgar
Devleti tarihini ana hatlarıyla aydınlatmaktır. Bu anlamda tezimiz Bulgarların tarih
sahnesine çıkışı, Orta İtil boylarına göç etmeleri, burada kurdukları devletin siyasi
münasebetleri ve Moğol istilasının İtil Bulgarlarına tesirlerini ele almaktadır.
Bunlardan başka tezimizde İtil Bulgar Devleti’nin idari, askeri, iktisadi ve kültürel
yapısına da değinilmiştir.
Türk tarihinin birçok alanında olduğu gibi İtil Bulgarlarıyla ilgili olarak da
Rusya’da pek çok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalar genellikle arkeolojik kazılar
ve bunların sonuçlarıyla birlikte yürütülmüştür. Araştırmaların önemli bir kısmı
Kazan Türkleri tarafından gerçekleştirilmiş olmasına rağmen onların çalışmaları da
esasen Rusça olarak yayınlanmıştır. Böylece önemli eserler meydana getirilerek
araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Bu anlamda İtil Bulgarlarıyla ilgili
yapılacak bilimsel araştırmalarda Rusça bilinmesi zorunlu hale gelmiştir. Bu
doğrultuda 2004-2006 yıllarında beni Rusya Federasyonu Tataristan Özerk
Cumhuriyeti’ne ve Kırgızistan’a görevlendirerek Rusça öğrenme fırsatı sağlayan
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Başkanı Prof. Dr. Turan YAZGAN’a
müteşekkirim. Tataristan’da görev yaptığım dönemde Devlet Gumaniter
Enstitüsü’nde beraber çalışma şansını elde ettiğim ünlü Tatar Türkolog Prof. Dr.
Ferit HAKİMCANOV ve tarihçi Prof. Dr. Gamircan DEVLETŞİN bana yakın ilgi
göstererek Bulgar-Tatar tarihi konusunda çalışma yapmam için teşvik ettiler. Onlara
teşvik ve desteklerinden dolayı teşekkür borçluyum. Esasen Türkiye’de bugüne
kadar yapılan tarih araştırmalarında İtil Bulgar Devleti’nin genel tarihiyle alakalı
herhangi bir doktora çalışması yapılmamış olması bizi bu konuyu araştırmaya
yönelten bir diğer sebeptir. Bu yönde beni destekleyen hocam Doç. Dr. Mualla
Uydu YÜCEL’e de teşekkür borçluyum. Araştırmam esnasında bana maddi destek
sağlayan Türk Petrol Vakfı’nı da minnetle anmak isterim.
Araştırmamın önünde duran en büyük engel tespit etmiş olduğumuz
kaynakların teminiydi. Tataristan’da görev yaptığım esnada İtil Bulgarlarıyla alakalı
olarak çok sayıda eseri de toplayarak getirmiştim. Ancak daha temin etmem gereken
bazı Rusça kaynaklar vardı. Bu kaynakların bir kısmını öncelikle başta Türk Tarih
v
Dostları ilə paylaş: |