Ta lim texnologiyalari

Qobiliyat – shaxsning individual-psixologik xususiyati bo‗lib, muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish sub'ektiv shart– sharoitini ifodalovchi individual psixik sifatlar yig‗indisiga aytiladi, zarur bo‗lgan bilim, malaka va ko‗nikmalarni egallash dinamikasidagi farqlarni aniqlaydi.

Qobiliyatni inson tug‗ma, tabiat in'omi sifatida tayyor holida olmaydi, balki hayotiy faoliyati davomida shakllantiradi.

Govard Gardner qobiliyatlarni intellektlar to‗plami deb atadi va uning yettita jihatini ajratib ko‗rsatdi. Biz intellektning ushbu jihatlaridan oltitasini o‗qituvchi pedagogik mahoratini takomillashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Psixolog olima Olga Matveeva ushbu jihatlarni psixologik texnologiya bilan kuchaytirib modifikatsiyalaydi va o‗qituvchining kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishini ta'kidlab, quyidagi qobiliyatlarni ko‗rsatib o‗tadi:

1. 
   Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati: O„qituvchi o„quvchilar bilan dars va darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi.
   

1. Voqyealarni oldindan ko‗ra olish qobiliyati: Ushbu qobiliyat turi har bir o„qituvchining sergakligida, o„quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini ko„ra olishida namoyon bo„ladi. Shunda o„qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi.

1. Eshitish va his qilish qobiliyati: Bunday qobiliyatga ega bo„lgan insonlar musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya asosida proza va poeziyani yaxshi o„qishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa she'r va qo„shiqlarni sevib tinglaydi.

1. Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat: O„qituvchining o„z hatti harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyati, harakat ohangini his qilgan holda yo„naltiradi, vaqtni harakat sur'ati bilan his qiladi, o„zi uchun maishiy qulayliklarni yarata oladi, hayot marhamatlaridan rohatlanishni biladi.

1. Mantiqiy qobiliyat: Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni, matematikani, murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sababiyat va oqibat natijalarini tushunish malakasiga ega, voqyelikda asosiylikni ikkinchi darajalisidan ajrata oladi;

1. 
   Shaxsning ichki qobiliyati: O„z-o„zini mukammal bilishi, tushunishi va his qilish qobiliyati, erkin shaxsda ichki qobiliyat mukammal rivojlanadi, irodasi mustahkam, qat'iyatli, har qanday vaziyatda o„z fikr-mulohazasini erkin bayon eta oladi.
   

Qobiliyat o‗qituvchining individual imkoniyatlarini xarakterlaydi. Bir xil sharoitda qobiliyatli o‗qituvchilar o‗z faoliyatlarida ham qobiliyati past kishilarga qaraganda ko‗proq yutuqlarga erishadilar.

Qobiliyat shaxsning ham umumiy, ham maxsus rivojlanishida tezroq oldinga siljib borishini, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yuqori natijalarga erishishini ta'minlaydi. Qobiliyatli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yuqori

mahoratga erishadi hamda ishlab chiqarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita oladi.

Qobiliyat bilimdan farq qiladi. Bilim – bu ilmiy mutolaalar natijasidir, qobiliyat esa insonning psixologik va fiziologik tuzilishiga xos bo‗lgan xususiyatdir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi, shu bilan birga, u ma'lum darajada bilim olish mahsulidir. Umumiy va maxsus bilimlarni o‗zlashtirish, shuningdek, kasbiy mahoratni egallash jarayonida qobiliyat mukammallashib va rivojlanib boradi.

Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‗nikma va malakalardir.

Ko„nikmalar – o‗qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida hosil qilingan tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usuli.

Malakalar – o‗qituvchining ongli faoliyatni bajarishi jarayonida hosil qilingan kasbiy intellektual faoliyatning avtomatlashgan komponentlari yig‗indisi.

Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko„nikma va malakalari ko„p qirrali va mukammallashgan bo„ladi. Ko„nikma va malakalar yetarli bo„lmagan qobiliyatni birmuncha to„ldirishi yoki qobiliyatning kamchiligini tuzatishi mumkin. Ko‗nikmalarni umumlashtirib mohirlik ham deb ataydilar. Mohirlik ham qobiliyatning o‗zginasidir. Demak, qobiliyat ko‗nikma va malakalarning paydo bo‗lish jarayonida shakllanadi.

Pedagogikada o‗qituvchi qobiliyati – bu imkoniyatdir, uning mohirligi zaruriy darajasi faqatgina o‗qitish va tarbiyalash jarayonida takomillashib boradi va yutuqlarga erishishida zamin yaratadi. Tug‗ma qobiliyatlar zehn deyiladi. Iqtidor, iste'dod, daholik – insonning ijodiy faoliyati jarayonida erishiladigan qobiliyatlarning rivojlanish bosqichlari hisoblanadi. Qobiliyatlar xarakter kabi, shaxsning faqatgina ma'lum faoliyatidagina mavjud bo‗lgan sifatlaridir.

Psixologiyada qobiliyat – insonning kasbiy bilim, ko‗nikma va malakalarni qiyinchiliksiz, osonlik bilan mukammal egallashi va biror faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug‗ullanishiga aytiladi. U o‗qituvchining kasbiy faoliyatida ham yorqin namoyon bo‗ladi.

Kasbiy faoliyatning ta'lim mazmunini belgilovchi sifatlari o‗qituvchining ijodkorligida namoyon bo‗ladi. Ijodkorlik – bu sifat jihatidan yangi, original va takrorlanmas biror yangilikni paydo qiluvchi faoliyatdir.