28
Şəkil 23. Daxili bazarda bankların sayı (AZN)
Şəkil 24. Xarici bazarda bankların sayı (USD)
Mənbə: AMB
Şəkil 23-də daxili banklararası bazarda aylıq kredit (AZN) əməliyyatlarını aparan bankların
sayı (cəmi və 30 günədək kreditlər) təsvir edilmişdir. Yuxarıdakı mülahizələrə görə, həmin
göstəriciləri əməliyyatların sayı üçün təxmini göstərici kimi qəbul edə bilərik. Bu halda, aylıq
əməliyyatların sayı 30 günədək kreditlər üzrə 6 ədədini, cəmi kreditlər üzrə 16 ədədini ötmür ki,
bu banklararası bazar üçün kifayət qədər kiçik rəqəmdir.
Şəkil 12 və 16-da, daxili bazarada müvafiq olaraq cəmi və 30 günədək kreditlər üzrə median
faiz dərəcələri, 10%-90% persentil faizləri ilə birgə təsvir olunmuşdur. Cəmi kreditlər üzrə
median faiz dərəcəsi 2007-ci ildən enmə tendensiyası nümayiş etdirsə də, müvafiq persentillər
üzrə faiz fərqi artmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə, əgər statistik məlumatların keyfiyyətində
problem olması ehtimalını bir kənara qoysaq, persentil faizləri fərqinin böyük olmasını bir sıra
mülahizələrlə bağlaya bilərik. İlk olaraq, bazarda seqmentasiyanın
18
mövcud olması persentil
fərqlərinin böyük olmasının səbəbi kimi göstərilə bilər. Belə ki, bazar seqmentasiyası hadisəsi
bazarda vahid orta faizin deyil, bir neçə fərqli orta bazar faizinin hakim olmasına gətirib çıxara
bilər. Bu, ona görə baş verir ki, bazar seqmentasiyası arbitraj imkanını ortadan qaldırır və
bazarda eyni anda bir neçə orta faizin mövcud olmasına şərait yaradır. İkinci olaraq, bazarda
rəqabət şəraitinin aşağı olması da müvafiq fərqin böyüməsinə gətirib çıxara bilər.
Düzdür, persentil fərqlərinin böyük olması ilə bağlı səslənən mülahizələrə əks arqument kimi
bankların idiosinkratik (məxsusi) risklərini də göstərmək olar. Başqa ifadə ilə, bankların
idiosinkratik riskləri onlara verilən kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin əhəmiyyətli fərqlənməsinə
gətirib çıxarır. Lakin belə olduğu təqdirdə, həmin bankların idiosinkratik risklərinin 2007-ci
ildən kəskinləşməyə başlama səbəbini izah etmək lazım gəlir. Düşünürük ki, belə bir səbəbi izah
etmək çətindir və bu arqument o qədər də inandırıcı səslənmir. Beləliklə, cəmi kreditlər üzrə
10% və 90% persentil faizləri fərqinin dövr ərzində böyüməsi banklararası bazarda mümkün
bazar seqmentasiyasının kəskinləşməsi fikrini gücləndirir. Qeyd edək ki, bu mülahizələr mövcud
praktiki təcrübə və ekspertlərin rəyləri ilə də üst-üstə düşür.
18
Bazar seqmentasiyası bazarın müxtəlif seqmentlərə bölünməsinə və hər seqmentə (qrupa) daxil olan iştirakçılar
üzrə müxtəlif qiymətlərin təyin olunmasına imkan verir.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
fe
v
iy
ul
de
k
m
a
y
okt
m
a
rt
a
v
q
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
fe
v
iy
ul
de
k
m
a
y
okt
m
a
rt
a
v
q
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
cəmi
30 günədək
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
fe
v
iy
ul
de
k
m
a
y
okt
m
a
rt
a
v
q
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
fe
v
iy
ul
de
k
m
a
y
okt
m
a
rt
av
q
ya
n
iy
un
noy
a
p
r
se
nt
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
cəmi
30 günədək
29
Rezident bankların daxili bazarda xarici valyutada (ABŞ dollarında) veridyi kreditlər
haqqında da oxşar mülahizələri söyləmək mümkündür (Şəkil 13-14 və Şəkil 17-18). Düzdür,
müqayisə etdikdə, bazardakı əməliyyatların həcmi milli valyutadakı əməliyyatlardan bir qədər
yüksəkdir. Belə ki, 2003-2014-cü illər ərzində dollarda aparılan cəmi kredit əməliyyatlarının orta
aylıq həcmi 420 min manat, son 4-5 ildə isə 900 min manata çatsa da, bu əməliyyatların həcmi
hələ də kiçik olaraq qalmaqdadır. 30 günədək verilən kreditlərin orta həcmi 260 min manat, son
dövrlərdə isə 530 min manat təşkil etmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, cəmi və 30 günədək
verilən banklararası kreditlərin həcmi bank sisteminin ay ərzində verdiyi kredit (ABŞ dolları)
portfelinin müvafiq olaraq 0.09% və 0.06%-ə bərabərdir.
Sonda, bankların xarici bazarlarda qeyri-rezident banklardan götürdüyü kreditlərlə bağlı da
bəzi məsələləri qeyd etmək istərdik. Məlumatların təhlili göstərir ki, xarici bazarda aylıq
əməliyyatların həcmi daxili bazarla müqayisədə on dəfələrlə yüksəkdir. Belə ki, 2003-2014-cü
illərdə orta aylıq cəmi kredit əməliyyatlarının həcmi 6.5 mln manat ətrafında qərar tutmuşdur.
Son bir neçə il istisna olmaqla, cəmi kredit əməliyyatlarının 90%-ni 30 günədək verilən kreditlər
təşkil etmişdir. Şəkil 24-də bankların qeyri-rezident banklar ilə apardıqları aylıq əməliyyatların
sayı təsvir edilmişdir. Məlum olur ki, bankların xarici bazardakı əməliyyatlarının sayı xeyli
azdır. Hətta, həmin əməliyyatların sayı daxili bazarda aparılan əməliyyatların sayından da
kiçikdir. Bu isə onunla izah oluna bilər ki, xarici bazara çıxmaq imkanı olan bankların sayı daxili
bazarda iştirak edən bankların sayından kiçikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, burada qəti mülahizələr yürütməkdə çətinlik çəkməyimiz bazarla
bağlı statistik göstəricilərin keyfiyyətində mövcud olan problemlərlə əlaqədardır. Bu
problemlərin gələcəkdə aradan qaldırılması bazarla bağlı daha əsaslı fikirlər söyləməyə imkan
verəcəkdir.
4.3.
Faiz transmissiyası kanalı
Əvvəlki bölmələrdə də qeyd etdiyimiz kimi, likvidlik idarəetməsi mərkəzi bankın faiz
transmissiyasının ana elementidir. Bəzi tədqiqatçılar göstərir ki, AMB-nin siyasət faizlərinin
bank faizlərinə əhəmiyyətli transmissiyası mövcuddur (Cəmilov (2012), Almarzoqi və Naceur
(2015)). Lakin AMB-nin siyasət çərçivəsinin təsbit məzənnə hədəflənməsi olduğunu nəzərə
alsaq və kamil kapital mobilliyi şərtinin ödəndiyini fərz etsək, örtülməyən faiz dərəcələri
paritetinə görə ölkə faiz dərəcələrini xaricdən idxal etməlidir. Başqa sözlə, Mandelin məşhur
“İmkansız üçlük” prinsipini xatırlasaq, təsbit məzənnə rejimi həyata keçirən mərkəzi banklar
müstəqil faiz siyasəti formalaşdıra bilməzlər. Lakin bəzi tədqiqatçılar natamam kapital
mobilliyinin mövcudluğu şəraitində təsbit məzənnə rejimini mənimsəyən mərkəzi bankların
müəyyən dərəcədə müstəqil siyasət həyata keçirə bildiklərini göstərirlər (Mishra, Montiel və
Spilimbergo (2010), Mishra, Montiel və Pedroni (2012)). Lakin banklararası bazarın zəif inkişaf
etdiyini və bank sektorunun izafi likvidlik problemini nəzərə alsaq, təsbit məzənnə rejimini
mənimsəmiş Mərkəzi Bankın faiz qərarlarının bank faizlərinə transmissiya effektinin
mövcudluğunu ortaya çıxarmaq çətindir (Məmmədov və Əhmədov (2014)).