«тасдиклайман» фермер хужалиги 2011 й

Biznes loyixaning tavsifi

Kirish

YAkin kunlargacha (10 – 15 yil oldin) kishlok xujalik soxasida Uzbekiston Respublikasi kiyinchilik davrini boshdan kechirayotgan edi, ya’ni ishlab chikarish kuvvatlari eskirib borayotganligi sababli ishlab chikarish xajmining keskin kamayishi va chorvachilik, parrandachilik, balikchilik va asalarichilik maxsulotlariga bulgan talabning ortishi natijasi bozor muvozanatining buzilishi kuzatilayotgan edi.

Ammo kishlok xujaligi, xususan fermerlik faoliyatiga kursatilayotgan e’tibor natijasi ularok keyingi 3-4 yil ichida soxada tub uzgarishlar ruy bera boshladi. Kishlok xujalik soxasini tubdan islox kilish, ishlab chikarish kuvvatlarini modernizatsiyalash va kishlokda fermer xujaliklari negizida ishlab chikarishni tashkil etish va prezidentimiz I. A. Karimov tomonidan 2009 yilning «Kishlok tarakkiyoti va farovonligi» yili deb nomlanishi va bu borada olib borilgan ishlar natijasi ularok kishlok xujaligi soxasiga bulgan e’tiborning kuchayishi kuzatilmokda. Natijada kishlok xujaligi soxasi investitsiyalar uchun eng kulay va moliyaviy jixatdan daromadli biznes faoliyatiga aylanib bormokda.

Meva, sabzavot, poliz maxsulotlari va uzum resurslaridan okilona foydalanish, ular bilan birinchi navbatda ichki bozorni tuldirish, mamlakatimizning kayta ishlash korxonalari extiyojlarini ta’minlash, shuningdek maxsulotlarni eksportga etkazib berishni puxta tashkil etish maksadida Vazirlar Maxamasining kator karorlari kabul kilingan bulib, bunga 17.07.2007 yildagi «Meva-sabzavot, poliz maxsulotlari va uzum resurslaridan okilona foydalanish chora-tadbirlari tugrisida»gi 145 – sonli karori misol kilib keltirish mumkin.

Mustakillik yillarida mamlakatimiz kishlok xujaligida amalga oshirilgan keng mikyosli iktisodiy isloxotlar agrar soxada tub uzgarishlarga olib keldi. Eng avvalo, paxta yakkaxokimligi barxam topdi, agrar ishlab chikarishni tashkil etishning uzbek xalkining mentalitetiga mos va jaxonning ilgor tajribasiga asoslangan shakllari – dexkon va fermer xujaliklari tashkil etildi. Maxkamaviy boshkaruv tizimi bartaraf etilib, urniga bozor usullari tatbik etila boshlandi. Bu esa uz navbatida kayta ishlovchi tarmoklarni kishlok xujaligi xomashyosi bilan, axolini esa ozik-ovkat maxsulotlari bilan tula ta’minlashga asos yaratdi. SHuningdek, kishlok xujaligi eksport borasida xam etakchi soxalardan biriga aylandi. Eng asosiysi kiska muddatda mamlakatning ozik-ovkat xavfsizligiga erishildi.

Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 20 oktyabrdagi “Ozik-ovkat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni etishtirishni kupaytirish chora-tadbirlari tugrisida”gi Farmoni mazkur jarayonni yana davom ettirishni nazarda tutadi. Unga binoan paxta etishtiriladigan maydonlar kiskartirilib, boshokli don ekinlari maydonini kariyb 50 ming gektarga, shuningdek, sabzavot, moyli usimliklar va boshka ozik-ovkat ekinlari maydonini yanada kengaytirish kuzda tutiladi.

Demografik jarayonlar xamda er-suv resurslari takchilligi yanada murakkablashib borayotgan bir sharoitda, xosildor ekin maydonlari tarkibining bozor munosabatlari talablaridan kelib chikib uzgartirilishi sabzavot, kartoshka maxsulotlari mikdorining kupayishi bilan bir katorda, don va dukkakli usimliklar, sabzavot, poliz, meva va uzum maxsulotlarining turlari xamda assortimenti kengayishiga asos bulib xizmat kildi.

Erishilgan natijalarni rakamlar bilan aytadigan bulsak, istiklol yillarida don maxsulotlarini etishtirish 5,3 baravar, kartoshka — 2,1 baravar, sabzavot, meva, uzum — 1,2 baravar, chorvachilik maxsulotlarini etishtirish urtacha 1,2—1,3 baravarga kupaydi.

YUrtimiz asrlar davomida ozik-ovkat maxsulotlari bilan nainki uzini uzi tula bokib kelgan, balki kushnilarimizga ularni eksport xam kilib kelgan. Lekin mustamlaka davrida Uzbekiston sobik tuzum engil va tukimachilik sanoatini arzon va sifatli paxta xomashyosi bilan ta’minlovchi bazaga aylantirildi. SHu bois, yurtimizga ozik-ovkat maxsulotlarining muayyan kismi boshka respublikalardan olib kelina boshlandi. 2001 yilga kelib Uzbekiston yana don eksport kilish darajasiga eta oldi.

Uzbekiston tashki savdo aylanmasining umumiy eksporti xajmida ozik-ovkat maxsulotlarining ulushi 1997 yilda atigi 3,2 foizni tashkil etgan bulib, 2007 yilda u 8,5 foizga etdi. Va aksincha, davlatning ozik-ovkat importiga karamlilik darajasi kiskarishi kuzatilmokda. YA’ni 1997 yilda ozik-ovkat maxsulotlari importi 12,5 foizni tashkil etgan bulsa, 2007 yilda mazkur kursatkich 7,9 foizga tushdi. Bunday natijaga nafakat meva, sabzavot-poliz, konserva kabi maxsulotlarni keng xajmda ishlab chikarilishi xisobiga, balki un-non, gusht va boshka maxsulotlar ishlab chikarish xisobiga xam erishildi.

Mamlakat agrar sektori ertapishar va kechpishar meva xamda sabzavot, poliz, yongok, pista-bodom kabi maxsulotlarni ishlab chikarishda katta saloxiyatga ega. Ular buyicha takliflar ichki talabdan yukori bulib, eksport xajmini oshirish uchun kulay imkoniyat yaratadi.

SHu bois, kishlok xujaligi ishlab chikarishi samaradorligini oshirish maksadida dexkon va fermer xujaliklari etishtirgan meva-sabzavot maxsulotlarini sotib olish, ichki va tashki bozorga olib chikish va kayta ishlashda kumak berishni tashkil etish maksadida fermerlarning agrofirma kabi ixtiyoriy uyushmalari yana kaytadan tashkil kilindi. Agrofirmalar xorijiy davlatlarga kishlok xujaligi maxsulotlarini eksport kilish xajmlarining kupayishiga muayyan xissa kushishmokda. Masalan, birgina 2007 yilning uzida mavjud 195 ta agrofirmaning 64 tasi yil davomida 6 ming tonnaga yakin maxsulot eksport kilishga erishdi.

Aloxida ta’kidlash lozimki, Uzbekiston nafakat xujaliklararo va agrosanoat kooperatsiyalari xisobiga ozik-ovkat xavfsizligini ta’minlamokda, balki u Xamdustlik davlatlari ozik-ovkat bozoriga xam uzining munosib xissasini kushib kelmokda.

Xukumatimiz agrar soxaning barkaror rivojlanishi uchun katta kumak berib kelmokda. Kishlok xujaligi maxsulotlari ishlab chikaruvchilarni davlat tomonidan kullab-kuvvatlanishi uz ichiga kuyidagi asosiy yunalishlarni oladi: kishlok xujaligi ishlab chikarishini rivojlantirishda yakka tartibdagi ishlab chikaruvchilar axamiyatini kuchaytirish; ularning xukuk va majburiyatlarini ximoya kilish; dexkon va fermer xujaliklariga samarali faoliyat olib borishlari uchun amaliy yordam berish; kichik va xususiy biznesning iktisodiy asoslarini mustaxkamlashda kullab-kuvvatlash; ularni axoli turmush tarzini oshirish va iktisodiy usishning muxim omiliga aylantirish; iste’mol bozorlarini kishlok xujaligi maxsulotlari bilan tuldirish va ulgurji savdo tizimini yanada rivojlantirish; mamlakat xududlarida import urnini bosuvchi maxsulotlar xajmini kupaytirish va eksportni davlat tomonidan kullab-kuvvatlash.

Xulosa kilib aytadigan bulsak, jaxonda iktisodiy va ozik-ovkat inkirozlari tobora chukurlashayotgan bir davrda mamlakatimizda ozik-ovkat xavfsizligini ta’minlash uchun etarli darajada chora-tadbirlar amalga oshirilmokda. Bunday agrar siyosat mamlakatimiz axolisi turmush darajasining oshishiga xizmat kilayapti.  

Keyingi vaktda, bank-moliya institutlarining, sugurta kompaniyalari, investitsion fondlar va jamgarmalarning , boshka turli kredit tashkilotlarining iktisodiyotning real sektori korxonalari bilan xamkorlik kilishga bulgan kizikishi sezilarli darajada kuchayib bormokda. Ayni kunlarda jaxon moliyaviy inkirozini xisobga olib banklarning yirik korporativ klientlar (barkarorligi moliya bozorlari operatsiyalari dinamikasiga boglik bulmagan), real ishlab chikarish bilan band korxonalar va istikbolli loyixalarga kizikishi oshgan bulib, aynan shunday tashabbusni Uzbekiston xukumati xam kullab-kuvvatlamokda.

Xukumatning kishlok xujaligini islox kilish va rivojlantirishga kat’iy kirishganligi, bogdorchilik va meva – sabzavot etishtirish soxasining istikbollari va kuzlanayotgan rejalarning amalga oshishini xisobga olib ushbu loyixa moliyaviy jixatdan ancha barkaror va investitsiyalar uchun samarali deyish mumkin. SHu sababli ushbu soxada ish faoliyatini boshlayotgan tadbirkor xukumatning solik va boshka turdagi imtiyozlar bilan tulakonli kullab-kuvvatlashiga erishadi.

 Keyingi vaktda, bank-moliya institutlarining, sugurta kompaniyalari, investitsion fondlar va jamgarmalarning , boshka turli kredit tashkilotlarining iktisodiyotning real sektori korxonalari bilan xamkorlik kilishga bulgan kizikishi sezilarli darajada kuchayib bormokda. Ayni kunlarda jaxon moliyaviy inkirozini xisobga olib banklarning yirik korporativ klientlar (barkarorligi moliya bozorlari operatsiyalari dinamikasiga boglik bulmagan), real ishlab chikarish bilan band korxonalar va istikbolli loyixalarga kizikishi oshgan bulib, aynan shunday tashabbusni Uzbekiston xukumati xam kullab-kuvvatlamokda.

Respublika xukumati tomonidan kishloklarda ishlab chikarishni rivojlantirishni keng mikyosda kullab-kuvvatlash va imtiyozli ravishda kreditlash va lizinglar orkali moliyalashtirish ishlari jadal amalga oshirilmokda. SHu jumladan bu jarayonga xalkaro moliya institutlarining xam jalb etilishi soxaga bulgan e’tiborning kuchli ekanligidan dalolatdir.

Loyixada asosan kishlok xujaligi bilan boglik ishlab chikarish va boshka faoliyat turlarini moliyalashtirish va kayta moliyalash nazarda tutilgan. Xususan kishlok xujaligi texnikalari va kishlok xujaligi, ozik-ovkat maxsulotlarini kayta ishlash uskunalariga investitsiyalar, kishlok xujaligi maxsulotlarini saklash va kadoklash, agrotexnik va kishlok xujaligidagi boshka turdagi xizmatlar kursatish, dexkonchilik maxsulotlar etishtirish, parrandachilik maxsulotlarini sotish shaxobchalarini tashkil etish va boshka shu kabi uzok muddatli investitsion faoliyatlar moliyalashtirilishi kuzda tutilgan.

«» fermer xujaligi ushbu loyixasida Samarkand tumanida dexkonchilik faoliyati Bilan bir katorda, uzum etishtirishni rivojlantirish uchun 130 000 000 sum investitsiya mablagini uzlashtirish kuzda tutilgan bulib, ushbu mablaglar uzumlarni tugri parvarish kilish uchun zarur bulgan beton tirgaklar xarid kilish uchun sarflanadi. Evaziga esa rentabelligi yukori bulgan, tez koplanadigan, zamonaviy va samarali biznes faoliyatini tashkil etish rejalashtirilgan.

Xisob – kitoblarda Vazirlar Maxkamasining 05.02.1999 yildagi № 54 - sonli «Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni iщlab chikarish va realizatsiya kilish xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanishi» tugrisidagi karori buyicha amaldagi xisob-kitob normativ kursatgichlari va 2010 yil yakunidagi solik va boshka majburiy tulov normalaridan kelib chikilgan. Barcha xisob-kitoblar Uzbekiston Respublikasi milliy valyutasi – sumda amalga oshirilgan bulib, ayni damda 1 AKSH dollari yaxlitlangan va usish suratlarini xisobga olgan xolda 1566 sumga teng deb olingan.

Xukumatning kishlok xujaligini islox kilish va rivojlantirishga kat’iy kirishganligi, soxaning istikbollari va kuzlanayotgan rejalarning amalga oshishini xisobga olib ushbu loyixa moliyaviy jixatdan ancha barkaror va investitsiyalar uchun samarali deyish mumkin. SHu sababli ushbu soxada ish faoliyatini boshlayotgan tadbirkor xukumatning solik va boshka turdagi imtiyozlar bilan tulakonli kullab-kuvvatlashiga erishadi.

Loyixaning umumiy sharxi

Uzbekiston Respublikasi 2009 – 2011 yillar davomida gusht, sut maxsulotlari etishtirish va parrandachilik soxasini rivojdlantirish uchun 100 mln. AKSH dollariga teng mikdordagi mablagni kishlok xujaligi soxasini rivojlantirishga, undan tashkari kishlok joylarda ishlab chikarishni rivojlantirish va minitexnologiyalarni joriy etib kam kuvvatli, ammo samarali ishlab chikarish va sanoat korxnalarini tashkil etish va boshka shu kabi maksadlar uchun maksadli kreditlar ajratishni nazarda tutib 490 mlr. sumdan oshikrok mablagni ayni shu soxalarga jalb etishi kuzda tutilgan.

Joriy yilda iste’mol tovarlari ishlab chikarishni kengaytirish va ichki bozorda ularga bulgan talabni kondirish borasida kator tadbirlar va dasturlar ishlab chikildi. Bu borada keng kulamli ishlar butun Respublika buyicha olib borilmokda.

Keyingi yillarda meva-sabzavotchilik soxasida keng kulamli isloxotlar utkazilib, salmokli natijalarga erishilmokda. Bugun yurtimiz bozorlari sarxil meva-sabzavot maxsulotlari bilan tulib-toshgan.

Bu Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 9 yanvarda kabul kilingan «Meva-sabzavotchilik va uzumchilik soxasini islox kilish buyicha tashkiliy chora-tadbirlar tugrisida»gi Farmoni va tegishli karori ijrosini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ishlarning yorkin samarasidir.

Soxani rivojlantirish yuzasidan 2008 yilda xam salmokli ishlar amalga oshirildi. Bu kuyidagi dalil va rakamlarda uz ifodasini topadi.

Fermer, dexkon va boshka toifadagi xujaliklar xamda axoli tomorkalarida ozik-ovkat maxsulotlari etishtirishni yanada kupaytirish maksadida xududlarning tuprok-iklim sharoitiga mos 1200 tonnadan ortik sabzavot, 515 tonnaga yakin poliz ekinlari urugi, 210 ming tonnadan ziyod uruglik kartoshka etkazib berildi.

Korakalpogiston Respublikasi va viloyatlardagi bog-tokzorlar inventarizatsiyadan utkazilib, yaroksiz deb topilgan 10,5 ming gektar maydonga 3 mln 239 ming tup mevali daraxtlar, 5,1 ming gektar maydonga 5 mln 811 ming tup tok kuchatlari ekildi. SHuningdek, 10 ming 225 gektar maydondagi boglar orasiga 1 mln 532 ming tup mevali xamda kariyb 8 ming gektar tokzorlar xatosiga 5 mln 368 ming tup uzum kuchatlari utkazildi. Ekin maydonlari xamda yul atroflariga 42 mln tupdan kuprok manzarali va mevali daraxtlar kuchatlari, jumladan 2 mln 755 ming tup archa, 26 mln 598 ming tup terak, 5 mln 623 ming tup mevali, 7 mln 294 ming tup tut kuchatlari ekildi.

Asosiy, oralik va takroriy maydonlarga 232,2 ming gektar sabzavot, 54,9 ming gektar poliz va 69,3 ming gektar kartoshka ekinlari joylashtirildi.

Pirovardida 5613,7 ming tonna sabzavot, 1510,9 ming tonna kartoshka, 1058,3 ming tonna poliz maxsulotlari, 1527,5 ming tonna meva, 1077,1 ming tonna uzum etishtirildi. YUkoridagi kursatkichlar 2006 yildagiga nisbatan 1,5—1,3 marta kupdir. Demak, mirishkorlarimiz el-yurt dasturxoniga tortik etayotgan meva-sabzavot maxsulotlari mikdori yil sayin ortib bormokda.

Kayta ishlash korxonalari tomonidan 1130 ming tonnadan ortik meva-sabzavot va uzum maxsulotlari kabul kilindi. Eksportga 695,1 ming tonna maxsulot junatildi.

Korakalpogiston Respublikasi va viloyatlarda 2009 yilda 263 ta agrofirmalar faoliyat yuritmokda. Agrofirmalarga jami ta’sischi bulib kirganlar soni 17281 ta bulib, shundan, 16632 ta fermer xujaliklari, 129 ta kayta ishlash korxonalar, 92 ta kishlok xujaligi maxsulotlari tayyorlash shaxobchasi, 62 ta tara idishlar tayyorlash shaxobchalari, 71 ta transport xizmat kursatish shaxobchalari, 161 ta SFU lar, 134 ta boshka sub’ektlarni tashkil etadi.

Respublikada mavjud 263 ta agrofirmalar tomonidan maxsulot etishtiruvchi fermer xujaliklar bilan jami 1539,8 ming tonna meva-sabzavot, poliz, uzum va kartoshka maxsulotlari sotib olish buyicha shartnomalar tuzilgan. Maxsulot etishtiruvchi sub’ektlardan tuzilgan shartnomalar asosida agrofirmalar tomonidan maxsulotlarni sotib olib, ushbu maxsulotlarni tayyorlovchi korxonalariga etkazib berib borilmokda.

Respublikamizda faoliyat yuritayotgan 193 ta agrofirma tomonidan maxsulot etishtiruvchi fermer xujaliklariga maxsulotlarining kafolatli sotilishini ta’minlash maksadida ular bilan 50 mlrd 47 mln sumlik maxsulot sotib olish buyicha shartnomalar tuzildi. 2006 yilga nisbatan 1,3 martaga kup, boshkacha aytganda 412,5 ming tonna maxsulotlar sotib olindi. Xozirga kadar shuning 369,1 ming tonnasi 47 mlrd 387 mln sumga sotildi.

YUrtimiz soxibkorlari 2009 yilda yanada ulkan natijalarga erishishni kuzlagan. Zero, aksariyat mevali daraxtlar 3—4 yilda xosilga kirganidek, soxada 2006 yilda boshlangan iktisodiy isloxotlarning yangi boskichi xam uz mevalarini bera boshladi.

Respublika buyicha 2009 yilda 184,6 ming gektar maydonga sabzavot (sabzi, pomidor, piyoz, karam va boshka ekinlar), 62,9 ming gektarga kartoshka va 42,1 ming gektariga poliz ekinlari ekish belgilangan. Joylardan olingan daslabki ma’lumotlarga kura joriy yilning 20 apreligacha 144,3 ming gektar maydonga sabzavot, 23,7 ming gektar maydonga poliz va 63 ming gektar maydonga kartoshka ekinlari ekilgan.

Respublikada mavjud 225 ming gektar maydondagi boglardan 172 ming gektari  xosilli boglar. 131 ming gektar maydondagi tokzorlardan 104 ming gektari xosilli tokzorlar. 2009 yil 1 chorak yakuni bilan 21,0 ming tonna sabzavot maxsulotlar etishtirilgan.

Meva-sabzavot, poliz, uzum va kartoshka maxsulotlarini etishtirish prognoz kursatkichlari:

Sabzavot – 5 mln. 510 ming tonna

Poliz – 1 mln. 46,4 ming tonna

Kartoshka – 1 mln. 485,2 ming tonna

Meva – 1 mln. 477 ming tonna 

Uzum –  899,4 ming tonna

Prognoz kursatkichlarida belgilangan xajmlarda maxsulotlarni yigishtirish ishlari mavsumiy davom ettirilmokda.

Muxtasar kilib aytganda, mamlakatimizda soxani kompleks rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar axolining ozik-ovkat maxsulotlariga bulgan extiyojini kondiribgina kolmasdan, ularni kayta ishlangan xolda eksportga chikarib valyuta tushumi salmogining kupayishiga xizmat kiladi.

Biznes faoliyatini rejalashtirishning eng asosiy yutugi shundan iboratki, tugri tashkil etilgan biznes reja xar bir tadbirkor uchun eng dolzarb masala soxaga investitsiya kilish jozibadorligi izoxlaydi. Ushbu biznes reja 2000 bosh tovukka muljallangan, jaxon talablariga javob beradigan tovukchilik fermasini kurish va tuxum etishtirish faoliyatini tashkil etish, meva – sabzavotlarni muzlatilgan xolda sifatli saklay oladigan muzlatkich kurish va issikxona sharoitida olma va limon maxsulotlarini etishtirig faoliyatining moliyaviy samaradorligini izoxlash va soxaning investitsiya uchun jozibador va foydali ekanligini isbotlash uchun tuzildi.

Loyixani amalga oshirish uch boskichdan iborat.

Dastlabki boskich 2010 yilning may oyidan boshlanib, ikkinchi boskichning yigim va xosildorlik vaktiga tugri kelishini tashkil etib , 6 oylik vakt oraligida tulik amalga oshirilishi kuzda tutilgan. Optimistik xisoblarga kura bu ikki boskich ishlab chikarishni tashkil etishgacha bulgan boskich bulib 4 oy va pessimistik xisoblarga kura 8 oyni tashkil etadi. Ammo loyixada urtacha ushbu boskichga 6 oy vakt ajratiladi. Va bu muddatning dastlabki oylaridan unumli foydalanilib ishlab chikarish kiska muddatda yulga kuyish rejalashtirilgan. Keyingi (uchinchi) boskichga utish ishlab chikarishni tula tashkil etishni uz ichiga oladi.

1 BOSKICH – Tayergarlik ishlarining tashkil etilishi