Telman xəLİlov, maya zeynalova

53 
keçir.  Bu  rayonda  v
ə  respublikamız  bir  çox  aran  və  dağlıq 
rayonlarında  taxılçılıq  inkişaf  edib.  Buna  baxmayaraq  res-
pub
likanın bu gün də xarici ölkələrdən taxıl ixrac edir. Buna 
s
əbəb  keçid  dövründə  torpaq  islahatı,  mülkiyyət  formala-
rının təzə formalaşması, taxılın keyfiyyətsiz becərilməsi, tor-
paqların  duzlaşmış  olması  respublikada  taxılçılığın  ekoloji 
şəraitini qiymətləndirməkdə çətinliklər yaratmışdır.  
 
5.2. Dünya aliml
ərinin modelləri 
 
Bir  çox  ill
ərdir  ki,  dünya  ölkələrində  əhalinin  sosial  hə-
yatını  yaxşılaşdırmaq  istiqamətində  müxtəlif  modellər 
hazırlanır. Qlobal modellərin müxtəlifliyi  yaşayışın üç əsas 
konsepsiyasını verir. 
Birinci qrup (Medoyz D. v
ə b.) alimlərin ideyaları «Sıfır-
dan 
inkişaf» və ya «Stabil vəziyyət» üzərində qurulur. Onlar 
insan 
artımının  nizamlanmasını  və  sənayenin  məhdudlaş-
dırılması istiqamətində öz ideyalarını qururlar ki, bu da tü-
k
ənməkdə olan təbii resursların saxlanılmasına və ətraf mü-
hitin  sür
ətlənməkdə  olan  çirəklənmədən  mühafizəsi  üçün-
dür.  Bu  konsepsiya 
inkişaf  etməkdə  olan  ölkə  nümayən-
d
ələrinin tələblərinə cavab vermədiyi üçün qəbul olunmadı. 
İkinci qrup konsepsiyanın tərəfdarları elan edirlər ki, əv-
v
əlcə inkişaf etməkdə olan ölkələr varlı dövlətlərin sırasına 
çatmalı, sonra isə ətraf mühitin mühafizəsi ilə məşğul olmaq 
olar.  Sözsüz  ki,  bu  halda 
inkişafın  ekoloji  aspekti  ilə 
razılaşmaq olar. 
Üçüncü qrup 
konsepsiyanı (müddəalar) təbliğ edən alim-
l
ər  elmi-texniki  tərəqqinin  vacib  olmasını  və  ətraf  mühitin 
mühafiz
ə  olunmasını  ön  plana  çəkirlər.  Bu  müddəanın  ən 
z
əif yeri sosial-siyasi sualların və təbiətdən istifadənin yetə-
rinc
ə olmamasıdır. «Klassik kompromiss» həqiqətdə inkişaf 

---

54 
etm
əkdə olan ölkələrin üzərinə düşür. 
Son  n
əticədə  müasir  qlobal  problemlərin  əsas  ağırlıq 
m
ərkəzi  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  üzərində  düşür.  Bu 
ölk
ələrin  hər  bir  vətəndaşı  orta  hesabla  hər  şeyi  (enerjini, 
metalı,  ərzağı)  inkişaf  etmiş  ölkələrdən  az  istifadə  edir. 
Bununla 
əlaqədar kasıb ölkələrdə ekoloji problemlər də bir 
neç
ə dəfə inkişaf etmiş ölkələrdən kəskin olur. 
Bu  ölk
ələrdə  inkişaf  konsepsiyası  daha  çox  əhalinin  ən 
aşağı  tələblərinin  yerinə  yetirilməsi  ilə  əlaqələndirirlər.  Bu 
sosial xarakterli m
əsələlərlə əhalini işlə, ərzaqla, su ilə, ibti-
dai  t
əhsillə,  tibbi  yardımla,  mənzillə  və  tələb  olunan  ele-
mentl
ərlə təmin etməyi nəzərdə tutur. 
Bel
əliklə,  bəşəriyyətin  ərzaq  problemlərinin  ekoloji  ni-
zamlan
ması ayrı-ayrı ölkələrin inkişaf xüsusiyyətlərindən və 
bu  sah
ədə  fəaliyyət  göstərən  beynəlxalq  təhkilatların  birgə 
əməkdaşlığından çox asılı olacaq. 

---

55 
VI 
FƏSİL 
DÜNYANIN 
ENERJİ VƏ XAMMAL 
PROBLEMLƏRİNİN HƏLLİNİN EKOLOJİ 
MAHİYYƏTİ 
 
Hazırki  dövrdə  elmi-texniki  inqilabın  davamlı  inkişafı 
enerji 
resurslarına  olan  ehtiyacın  sürətlə  artması  ilə  müşa-
hid
ə olunur. Xalq təsərrüfatının inkişafı energetikasız müm-
kün deyil. 
C
əmiyyətin  inkişafı  və  tərəqqisi  təbiətin  istifadə  olunan 
müxt
əlif sərvətlərindən və xüsusilə də yerin təkindən çıxarı-
lan  s
ərvətlərdən asılıdır. Hətta maddi nemətlərin bəzi adları 
(
daş, tunc, brünc, dəmir əsri və s.) insan həyatında mineral 
ehtiyatların təcəssümüdür. 
Mineral  s
ərvətlər  bərpa  olunmayan  sərvətlərə  aid  edil-
m
əklə  istifadə  olunduqca  onun  ehtiyatları  azalır.  Mineral 
ehtiyatların  bərpa  olunması  bəzi  mənada  nisbi  xarakter 
daşıyır, çünki onların bərpası daimi davam edir. Lakin bu o 
q
ədər zəif gedir ki, onların çıxarılma tempi və insan ömrü ilə 
müqais
ədə bərpa olunmayan sayılır. 
Hazırda  Yer  kürəsində  sərvətlərin  sürətlə  istismarı  artır. 
Bel
ə ki, son 40-50 il ərzində təkcə neftin istifadəsi 4-5 dəfə, 
qaz  5-6  d
əfə,  boksitlər  9-10  dəfə,  kömür  istehsalı  2-3  dəfə 
artmışdır. 
Yer  kür
əsində  enerjiyə  təlabat  da  durmadan  artır.  Dün-
yanın enerji balansında əsas mövqeini neft tutur. Son onillik-
l
ərdə  neft  və  qaz  istehsalında  böyük  sıçrayış  nəzərə  çarpır. 
Dünyanın  bir  çox  regionlarında  neftin  və  qazın  yeni-yeni 
yataqları tapılır və istismarı təşkil edilir. Lakin bu yataqlarda 
ehtiyatların  tükənməsi  təqdirdə  böyük  çətinliklər  ola  bilər. 
Ona gör
ə də, elmi-texniki tərəqqinin sürətlə inkişaf etməsinə 

---

56 
baxmayaraq,  dünya  istehsa
lının müasir texnologiyası, digər 
t
ərəfdən dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi strukturu ətraf mü-
hitin qorunub 
saxlanılması və ekoloji durumun yaxşılaşdırıl-
masına təminat verilir. 
Bununla 
yanaşı bəşəriyyət qarşısında əhalinin sürətlə art-
ması  və  istehsalın  sürətli  inkişafı  prosesində  ətraf  mühitin 
mühafiz
əsi  kimi  vacib  həyatı  məsələ  durur.  Belə  qlobal 
m
əsələləri müsbət həll etmək yalnız bütün dövlətlərin birgə 
əməkdaşlığı sayəsində mümkündür. 
Energetika – 
İnsan tərəfindən təbiətin dəyişdirilməsi pro-
sesind
ə  vacib  amildir.  İnsanlar  tərəfindən  yaradılmış  enerji 
potensialı  kosmik  fəzanın  öyrənilməsinin  texnologiyasını 
h
əyata keçirməyə imkan verir. Buna baxmayaraq energetika 
m
əlum üstünlüklərlə yanaşı, ətraf mühitə mənfi təsir də gös-
t
ərir. Başqa sözlə desək energetika – enerji ehtiyatları, müx-
t
əlif  enerji  növlərinin  hasilatını,  dəyişməsini,  ötürülməsini 
v
ə istifadəsini əhatə edən xalq təsərrüfatı sahəsidir. Biosferin 
çirkl
ənməsi  növlərinin  80%-ə  qədərini  enerji  prosesləri,  o 
cüml
ədən yanacağın hazırlanması və istifadəsi təşkil edir. 
Son  40-50  ild
ə  dünyada  hər  bir  insanın  istifadə  etdiyi 
enerjinin 
miqdarı iki dəfədən çox, neft isə üç dəfə yarım art-
mışdır. Bunun nəticəsi isə dünyada duru yanacaq ehtiyatının 
hiss olunacaq d
ərəcədə tükənməsidir. 
Enerji 
istehsalının  iki  tipi  var: 1. Bioloji  enerji  istehsalı 
(antoprogen). 2-ci  tipin  bir  neç
ə forması mövcuddur: istilik 
energe
tikası, hidroenergetika, atom energetikası, ənənəvi ol-
mayan  enerji  növl
əri  (günəş,  termal,  dalğa  və  qabarma, 
tullantı  üzvi  maddələrin  enerjisi  və  s.).  Bunların  hamısının 
ilk m
ənbəyi günəş enerjisidir. 
Enerji 
ehtiyatlarının  müxtəlif  növlərinin  təsnifatı  onların 
geniş öyrənilməsi üçün vacib şərtdir.  

---