The series of the humanitarian

- 50 - 

 

НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 

 

NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y

.

  СЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 

 

НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 

 

ALMAZ BAYRAMOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti 

UOT:82.0 

İRƏVAN XANLIĞININ  DƏRƏÇİÇƏK MAHALI  VƏ 

ONUN ƏRAZİSİNDƏ YERLƏŞƏN  BƏZİ TOPONİMLƏR HAQQINDA 

 

 

Açar  sözlər: İrəvan xanlığı,  mahal, toponim, xanlıq, Dərəçiək, nahiyə, ərazi, coğrafi ad,  

türk, kənd və s. 

   

Key words:  Irevan khanade, region, toponyme, Derechichek, territory, geographical name, 

Turkish, village 

   

Ключевые слова: Иреванское ханства, округ, топоним, Дарачичак, территория, 

географическое название, мурок, село. 

 

Dərəçiçək  İrəvan  xanlığına  daxil  olan  mahallardan  birinin  adı  olmuşdur.  Pəmbək  nahiyəsi  və 

Qırxbulaq  mahalı  arasında  qeydə  alınan  Dərəçiçək  mahalı  İrəvan  şəhərinin  yaxınlığında  yerləşirdi 

(1,34).  Daha  dəqiq  desək,  Dərəçiçək  mahalı  bir  tərəfdən  Göyçə  (Sevan),  Qırxbulaq  (Abovyan),  bir 

tərəfdən  İrəvan,  digər  tərəfdən  isə  Aparan  (Avaran)  (Abaran-A.B.),  Qarakilsə  (Kirovakan)  ilə 

həmsərhəd  idi.  Teş  dağları  (“Teş  sarer”)  Dərəçiçək  və  Qarakilsə  arasında  olub,  Gürcüstan 

sərhəddinə  bir  qapıdır  (2,3).    Mahalın  ərazisindən  Axta  (Razdan)  çayı  keçirdi  (1,34).  Onu  da  qeyd 

edək  ki,  Dərəçiçək  mahalı  İrəvan  xanlığının  ən  gözəl  mahallarından  biri  olmuşdur.  XIX  əsr  indiki 

Ermənistan  ərazisinə  səyahət  edən  X.F.B.Linç  Dərəçiçək  mahalının  füsunkar  təbiətinə,  ğözəlliyinə 

heyran  olaraq  əbəs  yerə  “дачное  место”-  bağlıq  yer  adlandırmamışdır  (3,181).  SMOMPK 

məcmuəsində  çap  olunan  “Dərəçiçək”  məqaləsində  S.P.Zelinski  də  bu  yer  adının  etimologiyasını 

“çiçəkli  dərə”  kimi  izah  etmişdir  (28).  Dərəçiçək  mahalında  37  yaşayış  məntəqəsi  olmuş,  1300 

azərbaycanlı,  552  erməni    yaşamışdır.    1828-1830-cu  illərdə  mahalın  ərazisinə  İrandan  3535, 

Türkiyədən  3263 erməni  köçürülmüşdür  (4,591-598).  

Dərəçiçək  mahalı  “İrəvan  əyalətinin  icmal  dəftəri”ndə  (XVIII  əsr)  Dərəçiçək  nahiyəsi  kimi 

qeyd  olunur  (5,53).  Mahalın  ərazisində  yerləşən  Gümüş,  Dəllər,  Solak,  Ağpara,  Zəncirli,  Fərrux, 

Babakişi,  Dəli  paşa,  Tayçarıx,  Təkyəlik,  Çubuxlu  və  s.  (4,  592-596)  bu  kimi  kənd  adları  onu 

deməyə  əsas  verir  ki,  ta  qədim  zamanlardan  Dərəçiçək  mahalı  türklərin  qədim  yaşayış 

məskənlərindən  biri  olmuşdur. 

 Dərəçiçək 

mahalının 

adı 

İrəvan 

quberniyası 

Rusiyaya 

birləşdirildikdən 

sonra  

Konstantinovskoe, 

1946-cı 

ildə 

Tsakadzor 

(bəzi 

mənbələrdə 

Dzaxqadzor 

şəklində  

dəyişdirilmişdir.(2).  Mahal  1959-cu ildə  Hrazdan  adlandırılmışdır  (6,236).  

Dərəçiçək  mahalının  adı  Axtadan  şərqə  tərəf  uzanan  meşənin  içərisində,  Əlibəy  dağının 

ətəyində  yerləşən  Dərəçiçək  kəndindən  götürülmüşdür.  Bu  kənd  İrəvan  xanlarının  hakimiyyəti 

dövründə  genişlənib,  abad  kəndə  çevrilmişdir  (2).  Dərəçiçək  mahalı  haqqında  apardığımız 

araşdırma  ərazinin  toponimlərinin  də  tədqiq  olmasına  böyük  maraq  oyatdı.  Bu  nöqteyi  nəzərdən  bu 

məqalədə  Dərəçiçək  mahalı  ərazisində  yerləşən  bir  neçə  coğrafi  ad  barədə  məlumat  verməyə 

çalışmışıq. 

         Fərrux.    Yaşayış  məntəqəsi  İrəvan  xanlığının  Dərəçiçək  mahalının  inzibati-ərazisinə  daxil 

olmuşdur.  XIX  əsrdə  İrəvan  quberniyasının  Yeni  Bayazid  qəzasının,  XX  əsrin  30-cu  illərindən 

indiki  Ermənistanın  Axta  (Razdan)  rayonunun  Yayçı  kəndinin,  Zəngi  çayının  sağ  tərəfində 

yerləşirdi  (7,568).  Fərrux  kəndinin  adı  1728-ci  ildə  tərtib  edilmiş  “İrəvan  əyalətinin  icmal 

dəftəri”ndə  İrəvan  əyalətinin  Dərəçiçək    nahiyəsində  qeydə  alınmışdır.  Həmin  mənbədən  məlum 

olur  ki,  XVIII  əsrdə    Fərrux  kəndi  Hacı  Süleyman  oğlunun  adına  olan  timara  daxildir  və  gəliri  4000 

ağçadan  ibarətdir  (5,116).  İ.Şopenin  əsərində  Dərəçiçək  mahalının  inzibati-ərazisinə  daxil  olan  

---

- 51 - 

kənd  kimi  Fərrux  toponimi  Farux  formasında  qeydə  alınmışdır  (4,592).  N.Məmmədov  Fərrux 

kəndinin  adının  həm  Fərrux  (8,125),  həm  də  Fərruk  (8,227)  formalarında  göstərir.  Kəndin  adının  

Fərruk  formasında  göstərilməsi    ola  bilsin  texniki  səhvdir.  Onu  da  əlavə  edək  ki,  Qafqazın  5  verstlik 

xəritəsində  də  kəndin  adı  Farux  formasında  qeyd  edilir  (9,256).  Fikrimizcə,  Fərrux  kənd  adının  rus 

mənbələrində  Farux  formasında  qeyd  edilməsi,  rus    dilinin  orfoqrafik  qaydaları  ilə  bağlı  ola  bilər. 

B.Ə.Budaqov  və  Q.Ə.Qeybullayev  yazırlar  ki,  İrəvan  xanlığının  Dərəçiçək  mahalındakı  Fərrux 

kəndində  XIX  əsrdə  ermənilərin    sayı  çoxalmış  və  kənddə  yaşayan  azərbaycanlılar  sıxışdırılaraq 

çıxarılmışdır.    Kənddən  çıxarılan  azərbaycanlılar    Qarabağın  Əsgəran  rayonuna  gələrək  Fərrux 

kəndini  salırlar  (6,396).    İ.Bayramov  kəndin  tarixi  ilə  bağlı    yazır:  “Kənddə  əvvəllər  azərbaycanlılar 

yaşamışdır.  Sonra  bura  ermənilər  köçürülmüş  və  azərbaycanlılar    sıxışdırılmışdır.1897-ci  ildə 

kənddə  10  nəfər    azərbaycanlı  yaşamışdır.  XX  əsrin  əvvəllərində,  1905-1906-cı  illərdə  baş  verən  

erməni-azərbaycanlı  muharibəsi  nəticəsində  1906-cı  ildə  azərbaycanlılar  tarixi  toraqlarından 

qovulmuş  və  kənddə  yalnız  ermənilər    yaşamağa  başlamışlar  (7,568-569).  Burada  bir  faktı  qeyd 

etmək  yerinə  düşər.  Belə  ki,  İ.Bayramovun  “kənddə  əvvəllər  azərbaycanlılar  yaşamışlar”  fikri 

həqiqətə  uyğundur.  XVIII  əsr  mənbələrindən  olan  “İrəvan  əyalətinin  icmal  dəftəri”ndə  göstərilir  ki, 

kənd  Hacı  Süleyman  oğluna  məxsusdur  (5,116).  Digər  tərəfdən    kəndə  həqiqətən  ermənilər  XIX 

əsrin  əvvəllərindən,  yəni  1828-ci  il  Türkmənçay  müqaviləsindən  sonra  köçürülmüşdür.  İ.Şopenin 

əsərindən  görürük    ki,  XIX  əsrin  əvvəllərində,  yəni  1828-ci  ildə  156  erməni  Türkiyədən  köçürülüb 

Fərrux  kəndinə  yerləşdirilmişdir  (4,592-594).  B.Ə.Budaqov,  Q.Ə.Qeybullayev  (6,397)  və 

İ.Bayramov  (7,,  569)  Fərrux  toponiminin  şəxs  adı  ilə  bağlı  yarandığını  göstərirlər.  Biz  də  bu 

fikirdəyik.  Görünür,  kəndi  Fərrux  adlı  şəxs    salmışdır.  İrəvan  xanlığının  Dərəçiçək  mahalı 

ərazisindəki  Fərrux  kənd    adı  ilə  Azərbaycanın  rayonundakı    Farux  kənd  adı  mənşəcə  eynidir  və 

şəxs  adı  ilə  bağlı  yaranmışdır.  Lakin  Xocalı  rayonu  ərazisində  yerləşən  Farux  toponiminin  mənşəyi 

ilə  bağlı  müxtəlif  fikirlər  var.  1999-cu  ildə  nəşr  olunmuş  Azərbaycan  toponimləri  lüğətində  Xocalı 

rayonunda  olan    Farux  kənd  adının  Farux  şəxs  adı  ilə  bağlı  yarandığı  göstərilir  (10,484).  Lakin 

2007-ci  ildə  nəşr  olunmuş  Azərbaycan  toponimləri  (I  cild)  kitabında    qeyd  edilir  ki,  oykonim 

(Xocalı  rayonunda  yerləşən  Farux  oykonimi  nəzərdə  tutulur-A.B.)  1907  və  1918-ci  illərdə  fəaliyyət 

göstərmiş  müxtəlif    millətlərin    zəhmətkeşləri  arasında    beynəlmiləlçiliyi    möhkəmləndirmək  

məqsədi  güdən  Faruq  (hərfi  mənası  ədalət  tərəfdarı)  sosial  –demokratik  qrupun    adı  ilə  bağlı  ola 

bilər  (11,191).    

        Bicni.  Bu,  İrəvan  xanlığının  Dərəçiçək  mahalının  tərkibinə  daxil  olan  kəndlərdən  biridir.  Kənd 

Zəngi  çayının  sağ  tərəfində,  Zəncirli  dağının  ətəyində  yerləşirdi.  İ.Şopenin  əsərində  Bjni  formasında 

qeydə  alınmış  və  ümumi  siyahıda  432-ci  sırada  mahal  üzrə  sıyahıda  7-ci  sırada  verilmişdir  (4,591). 

Həmin  əsərdən  bəlli  olur  ki,    kəndin  köklü  sakinləri  mühəmmədilər  (azərbaycanlılar-A.B.) 

olunmuşdur  (4,591-592).  Bcini  kəndi  1728-ci  ildə  tərtib  edilmiş  “İrəvan  əyalətinin  icmal  dəftəri”ndə 

Qırxbulaq  nahiyəsinin  tərkibində  Beçni  fonetik  formasında  qeydə  alınmışdır  (5,36).  Göründüyü 

kimi,  toponimə  Beçni,  Biçni  (7,162),  Bjni  (12,  130)  formalarında  təsadüf  edilir.  Tədqiqatçılar  Bicni 

toponiminin  mənşəyini  beçenek  türk  etnoniminin  adı  ilə  əlaqələndirirlər  (7,163).  Bəzi  mənbələrdə 

göstərilir  ki,  peçenek  tayfa  birləşməsi  olub  b.e.ə.  I-III  əsrlərdə  mərkəzi  Kazaxstanda  yaranmışdır 

(13,125).  B.Ə.Budaqov  və  Q.Ə.Qeybullayev  kəndin  adının  ərazidə  yerləşən  Beçini  qalasının  adı  ilə 

bağlayır  və  bu  barədə  yazırlar:  “Qalanın  adı  1225-ci  ildə    Sultan  Cəlaləddinlə  əlaqədar  hadisələrlə 

çəkilmişdir.  Qala  isə  qədim  türk  mənşəli  Peçene  (Peçeneq)  tayfasının  adındandır.  Peçeneqlər  eranın 

əvvəllərində  şimaldan  kəngərlərlə  birlikdə  ehtimal  ki,  hunların  tərkibində  gələrək  Şərqi  Anadoluda- 

indiki  Ermənistan  və  Albaniyanın    Arsak  əyalətində  məskunlaşmışlar.  Erməni  mənbələrində  Şərqi 

Anadoluda  Bznunik,  Beceni,  Albaniyada  VII-X  əsrlərdə    Becans,  Pazkank    və  s.  toponimlər  bu 

etnonimi  əks  etdirir”  (6,154).  Q.Ə.Qeybullayev  digər  tədiqat  işlərində  göstərir  ki,  Razdan  çayının 

sağ  sahilində  yerləşən  bu  kəndin  adı  orta  əsrlərdə  erməni  mənbələrində  Bcini  kimi  qeyd  edilmişdir. 

Onun  fikrincə,  bu  toponimin  tərkibində  peçeneq  tayfası  beçene  formasında  əks  olunmuşdur 

(14,105).  Türkiyə  ərazisində  Güzəldərə  deyilən  ərazidə  Peçni  adlı  kənd,  fikrimizcə,  elə  Bcni 

toponiminin  bir  fonetik  variantıdır.  Belə  ki,  Fehreddin  Kırzıoğlu  da  bu  toponimi  oğuzların  peçenek 

tayfası  ilə  əlaqələndirir  (15,90).    Ə.Hüseynzadə  “Zaqafqaziyanın  Biçənək  tərkibli  oykonimləri”  adlı 

məqaləsində  bu  etnonim  haqqında  geniş  söhbət  açmış  və  bu  tayfanın  geniş  bir  ərazidə 

---