So'zni gapiruvchilar b o 'g 'inlarg a ajratib talaffuz qiladilar.
Shuning
uchun
b o 'g 'in
nutqning
eng
kichik
akustik-
artikulyatsion
birligidir.
B o'g'inning
m a’no
anglatish
yo
anglatmasligi fonetika uch u n ahamiyatsizdir. Ba’zan b o ‘g‘in
morfema bilan to ‘g ‘ri kelib qoladi.
URG‘U
N utq tovushlari ham da b o ‘g ‘in segm ent elem en tlar deylladi.
Yana supersegm ent elem entlar bo'lib, ular u rg 'u va ohangdir.
Supersegraent elem entlar n u tq qa ohang bag'ishlaydi.
So'zlarda bo'g'inlarni, gaplarda so'zlarni m a'lu m
vositalar
bilan ajratib ko'rsatish u rg 'u deyiladi. So‘z u rg 'u si bir so'zning
tarkibidagi bir b o 'g 'in n i boshqalardan
ajratish
demakdir.
Tilshunoslikda dinamik, m iqdor va musiqiy u rg 'u n i farqlaydilar.
Dinamik urg'uda ajratib ko'rsatilayotgan b o 'g 'in
kuchli
talaffuz qilinadi (masalan, nemis tilida).
Miqdor u rg‘usiga eg a tillarda unli ch o 'ziq roq talaffuz
qilinadi (masalan, rus, o'zbek tillarida).
Musiqiy urg'uda u rg'u oigan b o 'g 'in ovoz tonini ko'tarish va
pasaytirish yo'li bilan ajratib ko'rsatiladi (masalan, xitoy tilida).
U rg'uning o'rniga k o 'ra tu rg 'u n urg'uli tillar va erkin urg‘uü
tillar farqlanadi. T urg'un urg'uli tillarda u rg 'u doim so'zning
m a’lum bo'g'iniga tushadi. Masalan: o'zbek,
fransuz tillarida
oxirgi b o ‘g ‘inga, polyak tilida oxiridan bitta oldingi, vengr, chex
tillarida birinchi b o 'g 'in g a tushadi.
Erkin urg'uli tillarda u rg'u so'zning qaysi bo'g'iniga
tushishini oldindan bilish mumkin emas. Rus, ingliz,
nemis tillari
shular jumlasidandir.
Fraza urg'usi so'z birikmalari yoki bir necha so'zni
boshqalardan
ajratib
ko'rsatishni
nazarda
tutadi.
Fraza
urg'usining turlari quyidagilar:
1.
Sintaktik urg'u.
2.
Sintaktik - logik urg'u.
3.
Kuchsiz sintaktik urg'u.
4.
Emfatik (his - hayajon) u rg ’u.
Fraza urg'usidan tashqari ohang tarkibiga n u tqning ritm ik-
melodik tuzilishi kiradi. N utq jaryonida u rg 'u
oigan va oimagan
bo 'g 'in la r almashinib nutqning ritmi paydo bo'ladi. Nutq
ohanglariga gap urg'usi, ohang, pauza, su r’at, ritm, tem br kiradi.
O hang pasayuvchi va ko'tariluvchi bo'ladi. Pasayuvchi
ohang darak,
undov gaplarda, ko'tariluvchi ohang so'roq
gaplarda uchraydi.
TOVLSHLARNING NUTQ JARAYONIDA O'ZGARISHI
N utq jarayonida tovushlam ing bir-biriga ta’siri natijasida
bo 'ladigan o ‘zgarishlar kom binator o'zgarishlar deyiladi.
Bularga
akkom adatsiya,
assimilyatsiya,
dissirailyatsiya,
gaplologiya,
diereza va boshqalar kiradi.
Akkomadatsiya
(lot.
Dostları ilə paylaş: