Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
müəyyən dərəcədə yer verməsi ilk növbədə Ġsa Sultanın xidməti və onun səylərinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir. ġübhəsiz, Qafqazın Azərbaycan hissəsində XIX əsrin birinci yarısında iqtisadi münasibətlər və iqtisadi həyatın vəziyyəti ilə maraqlananlar üçün Ġsa Sultanın "Naxçıvan və Kulpi duz mədənləri", "Quba xanlığında əkinçilik" kimi sırf professional yazıları maraq doğurmaya bilməz. Sonuncu məqalə, əslində, müstəqil iqtisadi tədqiqat idi və "Tiflisski vestnik"in dörd sayında (1876, 68-71-ci saylar) çap olunmuĢdu. Təbii ki, yuxarıda adı çəkilən məqalələri sırf mütəxəssis nöqteyi-nəzərindən araĢdıraraq qiymətləndirmək fikrindən uzağam. Ən azı ona görə ki, ədəbi həyat faktı kimi ümumi Ģəkildə diqqətimi çəkən bu yazılar ədəbiyyatĢünas kimi məndə elə bir ciddi maraq doğurmur.
Lakin onlar Ġ.S.ġahtaxtinskinin Azərbaycanı öyrənmək, rus mətbuatında M.C.TopçubaĢov, M.A.Kazımbəy, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Səfiyev kimi həmvətənləri tərəfindən əsası qoyulan və uğurla inkiĢaf www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
vermək baxımından müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən, bu yazılar yalnız iqtisadi oçerklər deyildi. Onların hər birində, əgər belə demək mümkündürsə, insan faktoru da mühüm yer tuturdu. Məsələn, "Naxçıvan və Kulpi duz mədənləri" məqaləsi 1876-cı ilin oktyabr ayında Naxçıvan duz mədənlərindən birində insan tələfatı ilə nəticələnən uçqun münasibəti ilə yazılmıĢdı. Məqalə müəllifini hiddətləndirən əsas cəhət həmin bədbəxt hadisənin hökumət dairələrində heç bir əks-səda doğurmaması idi. Hər il onlarla belə hadisə baĢ verirdi. Duz mədənlərinin istismarını nəzarət altında saxlayan aksiz idarəsi isə, yalnız öz gəlirləri barəsində düĢünürdü. Ġstehsalın müvafiq texnologiya və elmi əsaslarla aparılması, lazımi təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi heç kimi maraqlandırmırdı. Ġ.S.ġahtaxtinski Naxçıvanda duzun yenə də dədə-baba qaydası ilə çıxarılmasını Qafqazın mədən sənayesinin inkiĢafını ləngidən amillərdən biri kimi tənqid edirdi. Onun Naxçıvan duz yatağındakı duz qatının qalınlığı ilə bağlı hesablamaları da maraq doğurur və gənc alim- publisistin öz vətəninin təbii sərvətləri, həmvətənlərinin həyat və məiĢəti ilə kifayət qədər yaxından maraqlandığını göstərirdi.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Sultan bir tərəfdən, öz ampluasında çıxıĢ edir və kənd təsərrüfatı, aqrar məsələlər sahəsində dərin biliyə malik olduğuna, mütəxəssis kimi rəy bildirmək səlahiyyəti qazandığına oxucularını inandırırdı. O biri tərəfdən isə, Quba xanlığının tarixini kifayət qədər diqqətlə öyrəndiyini nümayiĢ etdirirdi. Məqalədə Rusiyanın tərkibinə daxil edildiyi zaman 25 min nəfər əhalisi olan bu xanlığın müxtəlif dövrlərdə ərəblər, səlcuq türkləri, monqollar tərəfindən iĢğalı, daha sonra isə növbə ilə Ġran və Osmanlı dövlətlərindən asılılığı barəsində məlumat verilirdi. Müəllif Quba xanlığının həyatındakı son siyasi proseslərə toxunaraq yazırdı: "Yalnız 1747-ci ildə Nadir Ģahın öldürülməsindən sonra xanlıq müstəqillik qazandı. Lakin bu o qədər də uzun çəkmədi. XIX əsrin baĢlanğıcında xanlıqlar hamısı tənəzzülə uğradılar və biri-birinin ardınca tədricən Rusiyaya birləĢdirildilər. Xalqın 50 illik müstəqil həyatı insan ömrünün 50 dəqiqəsi kimi bir Ģeydir. Ona görə də Quba xanlığı ġərq dövlətlərindən - monqol xanlıqlarından, Osmanlı, yaxud Ġrandan fərqlənə bilmədi. Fatehlərdən irsən alınmıĢ siyasət və əxlaq haqqındakı təsəvvürlərin Quba xanlarının beyinlərindən asanlıqla silinməsi mümkün deyildi. ġərq hökmdarlarının ənənələri
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
iĢlərində iranlılar kimi davranırdılar". Bu sətirləri oxuyanda istər-istəməz M.F.Axundovun eyni ilə Qubaya bənzəyən baĢqa bir Azərbaycan xanlığının idarəçilik üsullarından bəhs edən "Vəziri-xani-Lənkəran" komediyasl yada düĢür və hər iki halda müĢahidələr öz dəqiqliyi ilə diqqəti cəlb edir... Ġ.S.ġahtaxtinski öz məqaləsində Quba xanlığının 1806-cı ilə qədərki tarixini izləmiĢdir. "50 illik müstəqillik" dedikdə o, xanlığın 1747-1806-cı illər arasındakı bağımsız siyasi mövcudluğunu nəzərdə tuturdu. Qafqaz caniĢinliyinin arxivlərində saxlanan bir sıra ilkin mənbələr və materiallar (xanlığın siyasi tarixi, zəngin əsilzadə ailələri, iqtisadi həyatı, gəlirlər, vergilər, torpaq sahələrinin bölüĢdürülməsi və s. məsələlərlə əlaqədar) yazılmıĢ bu məqalədə Abbasqulu ağa Bakıxanov və Ġskəndərbəy Hacınski kimi Azərbaycan tarixçilərinin də müəyyən təsiri duyulmaqdadır. Ehtimal ki, Ġ.Hacınskinin 1847-ci ildə "Kavkaz" qəzetində hissə-hissə çap olunan "Qubalı Fətəli xanın həyatı" tədqiqatı Ġ.S.ġahtaxtinskiyə bəlli idi.Çünki onun "Quba xanlığında torpaq sahibkarlığı" məqaləsində Fətəli xanın Ģəxsiyyəti və hakimiyyəti haqqında irəli sürülən fikirlər Ġ.Hacınskinin mülahizələri ilə səsləĢir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|