Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Xorasan elində xərac verənlər, Bağdada varınca azad olubdur.
...Pirə xidmət eylə sultan Xətai, Pirə xidmət edən ustad olubdur.
Qəzəl quruluĢunda olsa da, bu Ģeir qoĢmanı xatırladır. Təsəvvüf rəmzlərindən istifadə olunmasına baxmayaraq, nağıl ifadələrinin çoxluğu onu klassik qəzəl dilindən ayırır. Xətainin qəzəllərində, ümumən, ərəb-fars tərkiblərinə az təsadüf olunur. XətaiĢünas alim M.Abbaslı yazırdı: "ġah Xətai yazılı ədəbiyyatla olduğundan daha artıq, Ģifahi ədəbiyyatla, ozan - aĢıq Ģeirləri ilə bağlıdır. Belə ki onun əruz vəzni ilə yazdığı əsərlərinin əksəri də əruzla hecanın qatıĢacağı bir Ģəkildədir. O, əruzun " həcəz" tək oynaq bəhrlərində elə sadələĢdirici, nümunəvi formalar seçmiĢdir ki, bunları cüzi əlamətlərlə yalnız mütəxəssislər qoĢmalardan ayıra bilərlər." Xətai təsəvvüf məzmunlu qəzəllərində folklor ənənələrindən sufi-qızılbaĢ ideyalarının təbliği məqsədilə istifadə edir və bu zaman xalq arasında məĢhur olan dini hadisə və obrazlara üz tutur. Nəsimi istisna olmaqla, Xətaiyəqədərki qəzəl janrında təsəvvüf rəmzləri özünün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Qasım, istər Mövlana Cəlaləddin Rumi, istərsə də Yunus Ġmrənin qoĢma və gəraylılarında təsəvvüfün Ģiəlik niĢanları Xətai qəzəllərindəki qədər ardıcıl və sistemli deyil. Sufizmin ən güclü inkiĢaf dövrləri Ģiəliklə bağlıdır. Xətai qəzəllərində Ģiəliyin təbliği ideoloji mahiyyət daĢıyır və folklorlaĢmıĢ hədis nümunələrinin çoxluğu ilə xarakterizə olunur. Bu özünün ən parlaq ifadəsini Ģiəliyin ən böyük Ģəxsiyyət kimi qəbul etdiyi Həzrət Əlinin təbliği və mədhində tapır:
...ġəha, bu doğru yola varmaq üçün, Sənin tək rəhnüma istər Xətai.
Yezidü kafirü Mərdanə hər dəm, Qazilərdən qəza istər Xətai.
Məhəmmədü Əlinin hörmətiçün Yəqin bilgil, xuda istər Xətai.
Sufilər Əlini ilk öncə bir imam kimi mədh etsələr də, sonralar onun adı batini rəmzlərin əsas göstəricisinə çevrilmiĢdi. Xalq təsəvvüf ədəbiyyatında Həzrət Əlinin bütün görüntülərindən ən ümdəsi onun elmi-fürqana
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Ġslam dini peyğəmbərinin Əli barədəki "Mən elmin Ģəhri, Əli isə onun qapısıdır" hədisi dururdu. Xətai öz dövrünün Əlisi sayılır, təriqət baĢçısı kimi müqəddəsləĢdirilir, onun sərkərdə kimi məğlubedilməzliyi də bu müqəddəsliklə əlaqələndirilirdi. ġair hökmdarın bu mənada öz nəsil xəttini Əliyə bağlaması tamamilə məntiqi və məqsədəuyğun idi:
...Səfi nəsli Cüneydi - Heydər oğlu, Əliyyəl - Mürtəzaidir Xətai.
Həsən eĢqinə meydanə gəlibdir, Hüseyni Kərbəlaidir Xətai.
Yorulmaz dövlət və təriqət baĢçısı olan Xətai istər qılınc, istərsə də söz sahibi kimi Həzrət Əlinin " iti qılınc" rəmziyyətinə, əlbəttə ki, böyük önəm verməliydi. Göründüyü kimi, Ģeirlərinin digər formalarından daha çox qəzəllərində Xətai dini - mifoloji süjetlərdən istifadəyə üstünlük vermiĢdir. Lakin digər orta çağ təsəvvüf Ģairlərindən fərqli olaraq, Xətai qəzəllərindəki dini- mifoloji süjetlər Qurani-kərimin xalq arasında məĢhur hədisləri ilə bağlıdır. Belə folklorlaĢmıĢ süjetlərə müraciət www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
qələm sahibinin baĢ vura biləcəyi bir iĢ deyildi. Təsadüfi deyil ki, klassik Azərbaycan ədəbiyyatı tədqiqatçıları elmi dünyagörüĢ baxımından zəngin qələm sahiblərini xüsusi fərqləndirmiĢlər. M.Ə.Rəsulzadə "Azərbaycan Ģairi Nizami" tədqiqatında yazırdı:" Nizaminin fikrincə, özünü az qala qiblə sayan xudbin qətiyyən allah adamı və ya allahsevər ola bilməz. Xudbinlik və allahsevərlik, Ģairə görə, bir araya sığmayan Ģeylərdir. Allahsevərlik, onun fikrincə, özündən keçmək deməkdir. ...Allah yalnız onun yolunda özündən keçən abidləri seçər. MəĢhur ifadə ilə desək, Nizami "fəna fillah"dır. O " əvvəllərin əvvəli və sonların sonu olub", "heç bir Ģey yox ikən var olan" yaradana etiqad edir." Ümumiyyətlə, sufi xalq ədəbiyyatının rəmzləri ilə bağl ürfani məsələlərə müraciət edən qələm sahibləri "fəna fillah" sayılmalıdır - hürufi Nəsimi və sufi-qızılbaĢ Xətai kimi. Nizami yaradıcılığından gətirilmiĢ "heç bir Ģey yox ikən var olmaq" fikri üç yüz il sonra Xətai poeziyasında orijinal biçimdə, dini-folklor koloriti ilə, daha vüsətli Ģəkildə belə təzahür edir:
Yer yox ikən, göy yox ikən, ta əzəldən var idim, Gövhərin yekdanəsindən iləri pərgar idim. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|