Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
FaĢ oldu ki, sirri-həq nihandır, Aləmdə niĢanı biniĢandır.
Füzuli
Bir Ģair kimi xəlqiliyə, xalq ədəbiyyatından gələn süjet və deyim tərzinə ömrü boyu həssas olan Füzuli ustad kimi qəbul etdiyi Xətainin folklor koloriti ilə cilalanmıĢ qəzəllərinə biganə ola bilməzdi. Təsadüfi deyil ki, Xətainin yenilikçi Ģair kimi klassik ədəbiyyatımızın inkiĢafına təsir etdiyi dəfələrlə qeyd edilmiĢ, tədqiqatçılar tərəfindən ayrıca təhlilə cəlb olunmuĢdur. Bu mənada professor M.Qasımlı yazır: "...ġairin xalq üslubunda qələmə aldığı Ģeirlərinin əksəriyyətində folklor mayasının aparıcılığı diqqət mərkəzində dayanır. Folklor ovqatı Xətai Ģeirini klassik üslub boyunca da izləyir. Onun qəzəllərindəki poetik sistem bir xeyli dərəcədə folklorlaĢmıĢ klassik üslubdur." Göründüyü kimi, folklorlaĢmıĢ klassik üslubun yaradıcısı olmaq Xətainin ardıcıl və ciddi bədii orijinallığından xəbər verir. Lakin bütün hallarda Xətai tədqiqatçıları Ģairin yaradıcılığına belə obyektiv yanaĢmamıĢ, əksinə, primitiv müqayisə ilə bir sıra tədqiqi məsələlərə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
məqalələr toplusunda "Xətai Ģeirinin vəzni" adlı məqaləsində tədqiqatçı alim Sabir Əliyev belə bir müqayisə aparır: "Füzuli sələflərindən öyrənməklə bərabər, onların əyər-əskiyini düzəltmək vəzifəsini də yerinə yetirmiĢdir. Məsələn, Xətainin belə bir beyti var:
Onunçun eyləməz ahı bu canım rəhgüzarında Həramilər çaparlar karvanı çün tütün görgəc.
Zahirən beytdə hər Ģey yerindədir, lakin burada iki ciddi qüsur vardır: 1) karvan nədir? Axı bir candan, bir dəvədən karvan olmaz. Bir atdan ilxı olmadığı kimi. Deməli, birinci cümlədəki mübtəda həcmcə ikinci cümlədəki mübtəda ilə həmtəraz deyil; 2) ah, haramıları duyuq salan tüstüyə bənzədiləndə Ģair qeyri-adi ustalıq göstərir, lakin çapılmaqdan qorxanda onda həqiqi aĢiqlikdən əsər qalmır. Bax, məhz bu cür uyğunsuzluqlar, uzlaĢmazlıqlar, yarımçıqlıq və namütənasibliklər Füzulini razı salmır, təkrar iĢləməyə, təmirə təhrik edirdi". Tədqiqatçı Xətai yaradıcılığının vəzn spesifikasını müxtəlif tərəflərdən təhlil edib, onu "Ģairləri xəlqi yazmağa həvəsləndirən Ģair" adlandırır və Xətainin xalq ədəbiyyatına - ümumilikdə folklora bağlılığını məqalədə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
qəzəldə bir neçə dəfə redaktəyə ehtiyacı olan həvəskar qələm sahibi səviyyəsində xarakterizə etməkdən də qalmır. Əvvəla, Xətai qəzəlindən gətirdiyi beytə tədqiqatçının verdiyi təhlilə diqqət edək. Müəllif beytin mübtədaları barədə fikir yürüdərkən nədənsə Ģeir dilinin özəl poetik sintaksisini unudur. Eləcə də "tütünüm təpəmdən çıxdı" kimi xalq deyim tərzini yaddan çıxarır. Halbuki çağdaĢ bədii folklor semantikamızda bu ifadənin bariz nümunələri hələ də yaĢamaqdadır:
Gəmi gəlir, gəmiçi verir fitini, Asimana çatır onun tütünü.
O ki qaldı "çapılmaq qorxusu"na, burada da məsələ S.Əliyevin münasibətindən fərqlidir. Bu "qorxu", əslində, lirik mənin özündən çox məĢuqunu təhlükəyə salmamaq istəyindən irəli gəlir. AĢiq öz məĢuqunun xatirinə ah etmir ki, tüstüyə bənzəyəcək ahın iziylə onları taparlar. Buna görə, S.Əliyevin burdakı "qorxu" anlayəĢəna verdiyi təhlil qəzəlin ümumi ruhu və məzmununa uyğun deyil. Digər tərəfdən, Füzulinin özündə də eyni bədii məntiqin anoloji variantı var:
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Canı üçün kimi ki, cananın sevər, canın sevər.
Deməli, Füzuli Xətaini redaktə edib yox, Xətai ədəbi məktəbinin ənənələrindən biri olan folklorlaĢmıĢ təriqət rümuzatları, folklordan gələn deyim tərzinə sadiq qalıb demək bu məqamda daha doğru olardı. Füzuli tədqiqaçılarının bir qismi Xətai yaradıcılığının folklorla bağlılığını dönə-dönə qeyd etsələr də, Füzuli xəlqiliyini ön plana çəkmək xatirinə Xətaini ziddiyyətli bir Ģair kimi qələmə verirlər və bunun səbəbi aydın deyil. Görkəmli füzuliĢünas alim M.Quluzadə yazır: "Xətai Nəsimi Ģeirindəki mistik motivləri, hürufilik meyllərini müəyyən dərəcədə davam etdirir, digər tərəfdən, özünəməxsus qızılbaĢ görüĢlərini, Ģiə müqəddəsatını, imamları, "Ģahi-mərdan"ı, "Ģiri-yəzdan"ı əfsanəvi bir qəhrəman kimi tərənnüm edir. Bu dini-mistik motivlər ədəbiyyata mürtəce təsir göstərmiĢdir... Lakin bu ziddiyyətli sənətkarın (dini folklorizm ümumdünya ədəbiyyatĢünaslığında qanuni bir mərhələ olmaqla, artıq yüz ildən çoxdur ki, qəbul edilir - ġ.B.) lirikasında onu gələcəyə, Füzuliyə bağlayan dünyəvi ruh, həyat və insan məhəbbəti üstündür."
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|