Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Gövhəri ab eylədim, tutdu cahani sərbəsər, Yeri, gögi, ərĢü kürsi yarədən səttar idim.
Gah Hüseynilə belə pustimi soydu qazilər Gah o Mənsur donuna girdim "ənəlhəq"dar idim.
Girdim Adəm cisminə, kimsənə bilməz sirrimi, Mən bu Beytullah içində ta əzəldən var idim.
Sufi xalq ədəbiyyatının dini-əxlaqi simvolikası və təsəvvüf folklorunun batini niĢanlarından istifadə edən Xətai insanın baĢlanğıcı barədə dünyəvi elmlərin gəldiyi nəticələri ortaya qoyur. Məhz buna görə, Xətainin qəzəl yaradıcılığında dini-mifoloji süjetlər Qurani-kərim və xalq təsəvvüf ədəbiyyatı ilə bağlı təhlil edilə bilər. FolklorĢünas M.Təhmasib bu məsələ ilə bağlı yazırdı: "Rəngarəng Azərbaycan dastanlarının müxtəlif növləri vardır ki, bunlardan biri də dini təbliğ dastanlarıdır... Bu dastanların süjeti də, kompozisiyası da, təfərrüatı, hətta ən kiçik naxıĢları, xalları da bu məqsədlə düĢünülmüĢ, qurulmuĢ, iĢlənmiĢdir. Xüsusilə qoĢmalar, ustadnamələr, deyiĢmələr, qıfılbəndlər, bağlama və açmalar ancaq və ancaq Allahın mədhi, Məhəmmədin vəsfi, Əlinin tərifi,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Ģərhi, xurafatın, ərəb-islam əsatirinin izahı və sair bu kimi məsələlərə həsr edilir ki, biz də bütün bunları nəzərə alaraq bu dastanları belə bir ad altında ( dini-təbliği - ġ.B.) birləĢdirməyi daha düzgün hesab edirik." Əslində, "dini-təbliği" ifadəsini Ġslam mifologiyası adlandırmaq daha düzgün olardı. "ġah Ġsmayıl Xətainin poeziyası" adlı monoqrafiyasında professor M.Qasımlı bu termini aĢağıdakı Ģəkildə xarakterizə edərək yazır:"... bu qəbildən olan Ģeirlərdə (dini-təbliği - ġ. B.) Quran surə və ayələrindən gələn iĢarə və eyhamlar, islam mifologiyasına məxsus demonik məhfumlar, təsəvvüf simvolikasını ifadə edən rəmzi-məcazi obrazlar mühüm yer tutur". Göründüyü kimi, Azərbaycan klassik ədəbiyyatında təkcə Xətainin deyil, ümumən klassik qəzəl ədəbiyyatının elmi folklorĢünaslıq baxımından təhlili bu aspekt olmadan naqis olardı. Əlbəttə, sovetlər dönəminin elmi metodologiyasının qoyduğu məhdudiyyətlər uzun illər istər folklor, istərsə də klassik ədəbiyyatımızın tədqiqində dini nöqteyi-nəzərə imkan vermirdi. C.C.Frezer "Əhdi- ətiq"dəki folklor" adlı məĢhur əsərində böyük epoxaların dini-mifoloji aspektdən elmi təhlilini verməklə, ümumdünya folklorĢünaslıq elmi üçün geniĢ üfiqlər açıb. Belə elmi yanaĢma müsəlman mədəniyyətinin filoloji
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
çağdaĢ folklorĢünaslıqda Xətai kimi klassiklərin yaradıcılığının araĢdırılmasına daha geniĢ meydan verə bilərdi. Xətainin qəzəl yaradıcılığında folklor qaynaqları birbaĢa Ġslam mifologiyasının qnoseoloji mahiyyəti ilə bağlıdır. Onun bəzi qəzəllərində dini, tarixi, və bədiilik bir-birini tamamlayır. Xətai yaradıcılığında kifayət qədər bu tipli qəzəllər var. Az qala folklorlaĢmıĢ belə qəzəllərdən biri "Doğrusu" rədifli qəzəlidir. Bu qəzəlin yaranma tarixi Xətainin Bağdad səfəri çağlarına təsadüf edir. Qəzəl Xətainin əmrinə əsasən 1508-ci ilin oktyabr ayında Kərbəla düzündə Hürr Dilavərin qəbri üzərində icra olunanları əks etdirir. Qəzəldə folklorlaĢmıĢ sufi-ürfani rəmzlər Ġslam qissələrindən götürülüb. YetmiĢ iki Ģühədanın biri olan Hürr haqqında əfsanələrin güclü təsirindən bu qəzəl özü də sonralar bir rəvayətə çevrilib. Müsəlman dini ehkamlarına hörmət edən ġərq hökmdarı və böyük təriqət mürĢidi kimi Xətai, heç Ģübhəsiz ki, Hürrün qəbrin açılmasına göstəriĢ verməzdi. Amma yerli əhali arasında dolaĢan Ģayiələrə görə, guya bu qəbirdə cənazə olmadığı söylənilirmiĢ. Xətai məhz bu Ģübhələri aradan qaldırmaq üçün qəbrin açılmasına göstəriĢ verib. Rəvayətə görə,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
görünən cənazə sufi Xətainin özünü də vəcdə gətirib:
Ey müsəlmanlar, əsiri-zülfi-yarəm, doğrusu, Bu siyəhkarın əlində biqəraram, doğrusu.
Bir quru candan nolur qurban edəm cananimə, Ol pəri rüxsaridən çox Ģərmsarəm, doğrusu.
... ġah Xətai seyrə çıxdı, açdı Hürrün qəbrini, Bar ilahi, əfv qıl kim tövbəkarəm, doğrusu.
Qəzəldəki süjet barədə "Məad" kitabında oxuyuruq: "Mühəddis Cəzairi "Ənvari-nömaniyyə" kitabında Hürr Ġbni Yəzidin qəziyyəsini belə nəql edir: "ġah Ġsmayıl Səfəvi Kərbəlaya gəldiyi vaxt eĢidir ki, Kərbəlada Yəzid qoĢunundan üz döndərib Ġmam Hüseyn (ə) yoldaĢlarına qoĢulan Hürrə tənə edib, onun haqqında pis danıĢanlar var. Onun Allah tərəfindən bağıĢlanıb sevimli bəndə olmasını sübut etmək üçün ġah Ġsmayıl qəbrin açılmasını əmr edir. Qəbri açıb cənazənin təravətli qaldığına Ģahid olurlar. Sanki yenicə Ģəhid olmuĢ, baĢında Həzrət Hüseynin dəsmalı bağlanmıĢdı ( Tarixi AĢura günü bu dəsmalla Ġmam Hürrün yarasını bağlamıĢdı). ġah Ġsmayıl
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|