Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
56 TIL – TAFAKKUR – NUTQ MUNOSABATI 17-§. Til va nutqiy faoliyat. Til sintagmatik qatorga o‘tish orqali nutqiy faoliyatda tafakkur munosabatini namoyon qiladi. Nutqiy faoliyat bir qarashda individual hodisadek tuyulgani bilan ma’lum jihatlari bilan ijtimoiy hodisa hamdir. Umuman til va nutq ham ijtimoiy, ham individual hodisalardir. Bular bir - biri bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat turlari sanaladi. O‘z navbatida til va tafakkur ham o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan birini ikkinchisiz tasavvur etish qiyin bo‘lgan hodisalar hisoblanadi. Til ijtimoiy hodisa sifatida tafakkurning harakatga kelishi ya’ni nutq orqali voqealanishidir. Tafakkur bilish jarayoni bilan bevosita bog‘lanadi. Tafakkur aqliy bilishning hosilasi sifatida izohlanishi lozim. Ongli bilishning eng yuqori bosqichi bo‘lgan tafakkur yuritish faqat insonga berilganligi bilan ajralib turadi. Tafakkur til bilan birga paydo bo‘lgan va birga rivojlanadi. Til va tafakkur orasida gap borganda, nutq munosabati ham tushuniladi. Chunki til nutq orqali oydinlashadi. Bu uch hodisa ham o‘z-o‘zidan ijtimoiy hodisalar sanaladi. Biz o‘rganilayotgan narsa hodisa va voqealar haqida fikr yuritishimiz jarayonida til – tafakkur va nutqiy faoliyat baravar ishtirok etadi. Bu ijtimoiy hodisalar bir-biri bilan shunchalik bog‘liqqi go‘yoki bir hodisadek tushiniladi. Tafakkur erishgan yutuqlar tilda aks etib nutqiy faoliyatda yuzaga chiqadi. Til sistemasining ishlash jarayonida qatnashadi. Bilish hissiy va ongli bilishga bo‘linadi. Shu bilan birgalikda hissiy bilishning insonlarga ham xosligini va farqini nazardan soqit qilmasligimiz kerak. Professor N.Turniyozov ta’kidlaganidek, bu ikki hodisa umumiy jarayonning ikki bosqichini taqozo etadi. Aqliy bilish sezgilarimizdan, hissiy bilishdan oziqlanadi. Lekin, shunday bo‘lsa-da, tafakkur sezgidan, idrok va tasavvurdan quyidagi jihatlariga ko‘ra farqlanadi: a) tafakkur sezgi organlariga nisbatan narsa va hodisalar mohiyatini chuqurroq ochib beradi; b) tafakkur sezgimizga nisbatan voqelikni umumiyroq aks ettirib, narsa va hodisalar o‘rtasidagi doimiy munosabat, aloqalarni ham aniqlaydi; v) biz sezgilarimiz orqali narsa-hodisalar orasidagi oddiy munosabatlarni bilamiz [N.Turniyozov, 2002: 71]. 57 Tafakkur qilganimiz uchun ham til har doim taraqqiyotda va rivojlanishda, agar tafakkur bo‘lmaganida edi til qotib qolardi, ya’ni rivojlanishdan to‘xtardi. Til bilan tafakkurning o‘zaro munosabati tilshunoslikda ham, falsafada ham eng muhim murakkab muammolardan biridir. Shu bois mazkur mavzuni o‘rganishga qaratilgan mashg‘ulotlarda talabalar bu muammolarning fanda anchagina o‘rganilganligini, ular o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lgani holda, har biri faqat o‘zigagina xos bo‘lgan xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini ham e’tibor markazida tutmog‘i muhim. Psixologik nuqtai nazardan tafakkurimiz ifodalovchisidan ajratib olinganda, bo‘laklarga bo‘linmaydigan amorf massadan iborat. Faylasuflar va lingvistlar e’tirof etadilarki, belgilar yordamisiz bir tushunchani ikkinchi tushunchadan aniq farqlash mumkin emas. O‘z holicha olingan tafakkur go‘yo tumanlikka o‘xshaydi [A.Nurmonov, 2009: 44]. Tildagi tushunchalar tovushlar orqali ifodalanadi. Bir tovush ikkinchi bir tovushdan ma’no jihatdan farq qilgani uchun, tafakkurimizdagi farqli tushunchalarni ham tovushlar orqali ajratamiz. Tafakkur insonning bilish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, sezgilar orqali bilishdan farqlidir. Tafakkurning muhim xususiyati sifatida uning til bilan bog‘langanligini aytish mumkin. Chunki tilni tafakkursiz yoki, aksincha, tafakkurni tilsiz tasavvur etish qiyin. Biroq shunday bo‘lsa-da, til va tafakurning har biri o‘z ichki tuzilishiga va birliklariga ega. Masalan, leksema, so‘z-shakl, so‘z birikmasi va gap singarilar bevosita tilga (nutqqa) tegishli birliklar hisoblansa, tushuncha, fikr, hukm va xulosa singarilar tafakkur bilan uzviy bog‘liq birliklar hisoblanadi. Aytish joizki, til birliklari ifodalovchi, tafakkur birliklari ifodalanuvchi xususiyatlarga egadir. Til milliy xususiyatga ega, tafakkur esa umuminsoniy xususiyati bilan undan farqlanadi. Tafakkur shakllari va qonun-qoidalari barcha millatlarda bir xildir. Yuqoridagilardan tashqari shuni ham aytish lozimki, til birliklari bilan tafakkur birliklarini tenglashtirib bo‘lmasligiga alohida e’tibor qaratishni tavsiya etamiz. Chunki, mazkur masala doirasida aniq tasavvur hosil etish uchun so‘z bilan tushuncha aynan bir-biriga mos kelavermasligi haqida bilish muhimdir. Mustaqil so‘zlarni taqozo 58 etuvchi so‘zlar tushuncha ifodalay olsa-da, biroq yordamchi so‘zlarni taqozo etuvchi til birliklari so‘z hisoblansa ham, tushuncha ifodalay olmaydi. Gapni muhokama, xulosa singari tafakkur birliklari bilan tenglashtirib bo‘lmasligini talaba chuqur o‘zlashtirish uchun gapning barcha turlarini voqea-hodisaning mavjudligi, yo‘qligi, rostligi, yolg‘onligi kabi jihatlaridan tashqari, so‘roq, buyruq mazmunidagi gaplarning borligiga ham e’tibor qaratish zarur. Zero, mantiq qonuniyatlari bunday xususiyatlarga tayanmasligi ma’lum. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|