Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

28-§.
 
Tilning 
tarixiy 
taraqqiyoti 
va 
o‘zgaruvchanligi.
S.Mutallibov ta’kidlaganidek, Mahmud Koshg‘ariy yaratgan «Devonu 
lug‘atit turk» asari faqat o‘sha davr uchungina katta voqea bo‘lib 
qolmay, bugungi turkologiya uchun ham o‘z qimmatini saqlab 
kelmoqda. U haqli ravishda turkologiya fanining asoschisi hisoblanadi. 
Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘atit turk»dan tashqari turkiy tillar 
sintaksisiga doir «Javohirun nahv fil lug‘atit turk» («Turkiy tillarning 
nahv (sintaksis) javohirlari») asarini ham yozgani haqida ma’lumot 
beradi. Afsuski, bunday nodir asar hanuzgacha topilgani yo‘q. 
“Devonu lug‘atit turk” (qisqacha “Devon”) asarining faqat bitta 
nusxasi 1914 yilda Turkiyada topildi. U kotib Muhammad bin Abu 
Bakir Damashqiy tomonidan 1265-1266 yillar rasida Koshg‘ariyning o‘z 
qo‘li bilan yozilgan nusxadan ko‘chirilgan. Shu nusxa asosida 1915-
1917 yillarda Turkiyada “Devon”ning uch tomi nashr qilindi, 1928 yilda 
Vengriyada K.Brokkelman tarjimasida nemis tilida bosildi, 1939 yilda 
Turkiyada Basim Atalay tarjimasida turk tilida, 1960-1963 yillar orasida 
esa Toshkentda o‘zbek tilshunosi Solih Mutallibov tarjimasida o‘zbek 
tilida nashr qilindi. 

---

98 
Professor 
A.Nurmonov 
M.Koshg‘ariyni 
qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslikning asoschisi deb hisoblaydi va bu haqda shunday yozadi: 
“Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik XIX asrdan paydo bo‘ldi deyiladi va uning 
asoschilari sifatida Frans Bopp, Rasmus Rask hamda Yakob Grimmlar 
e’tirof etiladi. Buning sababi shundaki, G‘arb olimlari Mahmud 
Koshg‘ariyning «Devon»i bilan XX asrning birinchi choragiga qadar 
tanish bo‘lmagan. Agar tanish bo‘lganlarida, uning tilshunoslikdagi 
xizmatlari oldida tiz cho‘kkan va qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, 
lingvogeografiya singari yo‘nalishlarning otasi sifatida Mahmud 
Koshg‘ariyni e’tirof etgan bo‘lardilar [A.Nurmonov, 2012: 188]. 
N.Nurmonovning bu fikriga o‘xshash fikrni B.O‘rinboyev ham 
aytadi: “M.Koshg‘ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy 
usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy – tarixiy metodning 
asoschilaridan biri bo‘lib qoldi [B.O‘rinboyev, 1999: 19]. 
Mahmud Koshg‘ariy Xalil, uning shogirdi Sibavayxi kabi mashhur 
arab tilshunoslarining asarlarini qunt bilan o‘rganadi, turkiy tillardan 
tashqari arab, fors tillari va ularning shevalarini ham o‘rganadi. 
Mahmud Koshg‘ariy tilning ijtimoiy mohiyatini, til taqdiri jamiyat 
taqdiri bilan uzviy bog‘liq ekanini, xalqlar o‘rtasidagi turli munosabatlar 
ularning tillarida ham o‘z aksini topishini to‘g‘ri tushungan. 
“Boshqa tillardan so‘z olish masalasidagi pozitsiyasi uni bizning 
davrimizga yaqinlashtiradi. Chunki Mahmud Koshg‘ariy turmushda 
ishlatiladigan asbob va boshqa narsalar, kiyimlar, ovqatlar, dorilar 
nomlari sifatida kirgan chet so‘zlarni zarur va foydali deb hisoblagan va 
bunday so‘zlarni o‘z asarga kiritgan. Ammo ona tilida mavjud bo‘lgan 
so‘zlar o‘rnida chet so‘zlarda foydalanishni zararli deb hisoblagan. 
Masalan, o‘g‘izlarning qumg‘on so‘zi o‘rnida forscha oftova so‘zini 
ishlatishlarini u tanqid qildi”[S.Usmonov, 1972: 52]. 
Uning asari oldida ta’zim bajo aylagan mashhur turkolog 
A.M.Shcherbak shunday yozadi: «Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»iga 
na materialning hajmi, na muallifning filologik bilimi jihatidan bas 
keladigan biron asar yo‘q.«Devon»ning lug‘at deb atalishi uning asl 
mazmuniga uncha mos kelmaydi. Bunda turkiy tillar grammatikasidan 
juda keng ma’lumot bor... Yana unda turkiy tillar leksikasi, fonetikasiga, 

---

99 
qabilalarning joylanish xususiyatlari, geografiyasiga doir ma’lumotlar 
mavjud». 
Masalan, ma’noning kengayishi (tug‘moq ilgari faqat odamga 
nisbatan qo‘llangan bo‘lsa, keyinchalik hayvonlarga nisbatan ham 
qo‘llanadigan bo‘lgan; o‘pka asli odam organini anglatgan bo‘lsa, 
keyinchalik “achchiq”, “g‘azab” ma’nolarini ham ham ifodalaydigan 
bo‘lgan), torayishi (sobon so‘zi ilgari qo‘sh va omochlarning hammasi 
ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, keyinchalik faqat “omoch” ma’nosidagina 
qo‘llanadigan), metafora usulida ma’no ko‘chishi (yuqorida keltirilgan 
tug‘moq so‘zining ma’nosi kengashiga sabab metaforadir), metonimiya 
usulida ma’no ko‘chishi (bulut, omion so‘zlarini “yomg‘ir” ma’nosida, 
og‘il so‘zini “qiy”, “go‘ng” ma’nosida qo‘llash), sinekdoxa usulida 
ko‘chishi (soch so‘znini “qiy”, “go‘ng” ma’nosida qo‘llash), sinekdoxa 
usulida ko‘chishi (soch so‘zini “bosh” ma’nosida qo‘llash) kabi 
semantik jarayonlar Mahmud Koshg‘ariyning nazaridan chetda 
qolmagan. Bulardan tashqari, so‘zlardagi omoniya va sinonimiya 
hodisalari ham asarda tilga olinadi. [S.Usmonov, 1972: 52]. 
“Devon”da so‘zning ma’no va fonetik tuzilishini tahlil qilish 
asosida ko‘pgina etimologik izohlar ham beriladi. Masalan, o‘ylamoq 
so‘zining o‘zagi o‘y - (hozirgi adabiy tilda uy-) “qazilgan yer”, “yer uy”, 
“turar joy” ma’nolarini ifodalab, “fikr,” “xayol” ma’nolaridagi so‘z esa 
aslida o‘y bo‘lmay, o‘g bo‘lgani ko‘rsatilgan [S.Usmonov, 1972: 52]. 
“Devon” ayrim noto‘g‘ri talqinlarga barham berishda ham muhim 
ahamiyatga ega. Masalan: “Shu vaqtgacha, Qarshi nomi mo‘g‘ullar 
kelgandan so‘ng berilgan, bu- mo‘g‘ulcha so‘z deb yuriladi. Holbuki, 
“Devon”da “Qarshoq qasri” [H.Hasanov, 1963: 399]. deb izohlangan. 
Bu qaysi tildan olinganligidan qat’i nazar, O‘rta Osiyo xalqlariga 
mo‘g‘ullardan ancha oldin ma’lum va tushunarli bo‘lgan. Budagov 
lug‘atida ham: “Qarshi – saroy,” “ark” [Budagov,
1960: 49]. 
Demak, Qarshi-o‘zbekcha so‘z, qasr, qo‘rg‘on degan ma’noda 
deyaveramiz [H.Hasanov 1963: 35]. 
“Devon”ning geografiya fani uchun ahamiyati beqiyosdir. 
“M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”ini, - deydi taniqli 
geograf Hamidullo Hasanov, - ayni vaqtda “Joy nomlarining lug‘ati” 
desak mubolag‘a bo‘lmas. Uning dunyo kartasida yozilgan yirik 

---

100 
nomlaridan tashqari juda ko‘p mayda nomlar tilga olingan, ularga 
geografik va etimologik izohlar berilgan” [H.Hasanov, 1963: 74]. 
U arab yozuvi sistemasidagi harflarning turkiy tillardagi mavjud 
tovushlarni ifodalash uchun yetarli emasligini aytib, arab yozuviga yangi 
belgilar kiri-tadi. Aniqrog‘i, arab yozuvidagi 18 harfni – shu harflardan 
yettitasi ustiga maxsus qo‘shimcha belgi qo‘yish orqali 25 taga 
yetkazadi. Natijada 25 ta tovush o‘zining yozma - harf shakliga, 
ifodasiga ega bo‘ladi [R.Rasulov, 2017: 44]. 
Umuman olganda, Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” 
asari tilshunoslik taraqqiyoti uchungina emas, tarix adabiyotshunoslik, 
etnografiya, geografiya kabi ko‘plab fanlar uchun ham ilmiy va amaliy 
ahamiyati cheksiz bo‘lgan manbadir. 
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari yanada 
atroflicha sinchiklab o‘rganilishi va unda yoritilgan har bir yirik soha 
bo‘yicha tadqiqot olib borilishi va natijalarni nashr qilish lozim. Toki 
Koshg‘ariyshunoslik mustaqillik yillarida mazmun jihatdan ham, 
mundarija jihatdan ham yangi bosqichga ko‘tarilishi kerak. 
A.N.Kononov, X.Nematov quyidagilarni yozadi: “Tilni kishilar 
o‘rtasidagi aloqa vositasi sifatida, jamiyat hayotini aks ettiruvchi ko‘zgu 
sifatida tushungan Mahmud Koshg‘ariy o‘zining mashhur «Devon»ida 
aynan bir davrga oid bo‘lgan turlicha turkiy tillar hodisalarini, faktlarini 
sinxron - qiyosiy metod asosida solishtiradi, taqqoslaydi. Chunki o‘sha 
davrda aynan mana shu metod arab tilshunosligida juda keng tarqalgan 
bo‘lib, bu arab tilining ko‘p shevali til ekanligi xususiyatidan kelib 
chiqadi “[A.N.Kononov, X.Nematov, 1981: 131]. 
“Mahmud Koshg‘ariydan so‘nggi asrlarda O‘rta Osiyoda bir qancha 
filologik asarlar maydonga kelganligi fanga ma’lum. Masalan, XIII 
asrga oid “Tarjimoni turki va arabi”, Ibn Muhannaning “Kitobi tarjimoni 
forsi va turki va mo‘g‘uli”(XIII-XIV asrlar) asari shular jumlasidandir. 
Bu asarlar etarlicha o‘rganilib, sharhlangan emas. Ammo ularning eski 
o‘zbek tili lug‘at tarkibini va grammatik xususiyatlarini yoritishda 
ma’lum ahamiyati borligi shubhasizdir” [S.Usmonov, 1972: 53]. 
Bulardan keyin esa Markaziy Osiyo tilshunosligida juda muhim 
ahamiyatga ega bo‘lgan asarlar maydonga keldi. Bu eng avvalo Alisher 
Navoiy nomi bilan bog‘liqdir. 

---

101 
Alisher Navoiy ikkita lingvistik asar yozgan. Ularning biri 1499 
yilda yaratilgan “Muhokamatul lug‘atayn” (Ikki til muhokamasi) bo‘lib, 
shundan buyon Alisher Navoiy tilshunoslik tarixida tilshunos sifatida 
ham mashhur bo‘lib kelmoqda. 
“...unda turkiy tilning, ya’ni eski o‘zbek tilining badiiy adabiyot 
yaratishda fors tilidan tubdan farqlanmasligini, so‘z va uning ma’nosi til 
bilan tafakkur orasidagi munosabat, shakl bilan mazmun munosabati, 
tillarning kelib chiqishi, eski o‘zbek tilida so‘zlarning ma’no boyligi, 
omoniya, so‘z boyligi va sinonimiya, so‘z yasash masalalari va 
boshqalar haqida fikr yuritiladi.” 
Alisher Navoiy qadimgi greklar logos so‘zini turlicha qo‘llaganlari 
kabi so‘z bilan uning ma’nosini ko‘pincha birga olgan, ajratmagan. U 
so‘z terminini “so‘z” ma’nosida ham, “ma’no”, “tushuncha” ma’nosida 
ham qo‘llay bergan. 
Tilning kelib chiqishishi masalasida O‘rta asr sxolastikasi ta’sirida 
bo‘ladi. Uningcha, so‘zlash qobiliyatini insoniyatga xudo bergan, ammo 
so‘zlarni inson o‘zi yaratgan. Predmetlarning mohiyati qanday 
bo‘lishiga qarab go‘yo inson ularga ot qo‘ygan. Ko‘rinadiki, Alisher 
Navoiy bu masalada Qadimgi yunon falsafasi ta’sirida bo‘ladi. Bu 
yanglish fikrlar bilan bir qatorda u tilning kishilar orasidagi aloqa 
ehtiyoji natijasida paydo bo‘lganini ham aytadi [S.Usmonov, 1972: 53]. 
Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayn”da eski o‘zbek tilining 
ichki tuzilishini, ayniqsa morfologik tuzilishini ancha chuqur tahlil 
qilgan. Masalan, fe’lning o‘zlik, orttirma va birgalik nisbatlarini, 
ravishdosh shakllarini, ko‘makchilashuvchi fe’l yordamida tuzilgan 
murakkab fe’llarni, sifatning orttirma darajasini va kuchaytirma 
shakllarini, ayrim so‘z yasovchi qo‘shimchalarning ma’nolarini 
ko‘rsatib, ularni misollar bilan izohlab bergan. 
Masalan: chopishmoq, topishmoq, o‘pishmoq, yugurt, yashurt, 
chiqart, oppoq, qop-qora, qip-qizil, sap-sariq, yum-yumoloq, yap-yassi, 
op-ochuq, chup-chuqur, ko‘m-ko‘k, bo‘m-bo‘sh. 
Alisher Navoiy ikki tilning ichki tuzilishini chog‘ishtirar ekan, 
o‘zbek tilining lug‘at tarkibi jihatidan ham, grammatik qurilishi jihatdan 
ham fors tilidan qolishmasligini aniq misollar tihlilida isbotlab berdi. 

---

102 
Ayni vaqtda Alisher Navoiy o‘sanmoq, aldamoq, ovunmoq, 
qistamoq, 
qiynamoq, 
qo‘zg‘almoq, 
sovrulmoq, 
chayqalmoq, 
qizg‘anmoq, siylanmoq, sig‘inmoq, yolinmoq, tergamoq, siypamoq, 
ingramoq, mung‘aymoq, sipramoq, o‘rtanmoq, gangiramoq, siypamoq, 
ingramoq, mung‘aymoq, sipqormoq, gangiramoq kabi 100 ta o‘zbekcha 
fe’lni tahlil qilib, ularning fors tilida muqobili yo‘qligini ta’kidlaydi. 
Bu bilan, ya’ni keltirilgan misollar bilan o‘zbek tili lug‘at 
tarkibining bir qismini ma’nodosh so‘zlar tashkil qilishini ham 
ta’kidlaydi. 
Bu bilan Alisher Navoiy fors tilini biror daraja kamsitmaydi, balki 
forscha ijod qilayotgan o‘zbek shoirlarini o‘zbek tilida ham ijod qilishga 
chorlaydi. 
B.O‘rinboyevning ta’kidlashicha, Alisher Navoiy ikkki tilni 
chog‘ishtirganda 100 fe’lni keltirib, ularni tahlil qiladi va o‘zbek tilini 
xazina deb biladi. 
Masalan, fors-tojik tilida “girya kardan” birikmasi o‘zbek tilida 
yig‘lamoq, ingramoq, singramoq, yig‘lamsinmoq, sixtamoq, o‘kurmoq, 
inchkiramoq, fe’llari bilan, “no‘shidan” so‘zi o‘zbek tilidagi ichmoq, 
sipqormoq, tamshimoq bilan berilishini izohlaydi [B.O‘rinboyev, 1999: 
34]. 
Chunki Alisher Navoiyning “Majolis un - nafois” asarining ikkinchi 
majlisida tilga olingan 90 ta shoirdan 16 tasi turkiycha va forscha ijod 
qilgan. Asarning uchinchi majlisida tilga olingan 110 ta shoirdan esa 
atigi 3 tasigina turkiycha ijod qilgan. 
Ko‘rinadiki, Alisher Navoiy XV asrda Xurosonda til bilan bog‘liq 
bo‘lgan vaziyatni aniq ko‘rsatib bergan. Ikkinchidan, Alisher Navoiy 
o‘zbekcha va forscha, ikki tillilikka alohida e’tibor bergan. 
Alisher Navoiyning arab, fors va o‘zbek tillarining ijtimoiy 
mohiyati haqidagi qarashlari ham e’tiborga loyiqdir. Masalan, u arab 
tilini ilohiyat va fan tili sifatida, fors tilini davlat va adabiyot tili sifatida, 
o‘zbek tilini esa go‘zal va ifodali til sifatida baholagan. 
Shunday qilib, Alisher Navoiy o‘zining jahonga mashhur badiiy 
asarlari bilan Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi so‘z mulkining sultonlari 
tomonidan asos solingan o‘zbek adabiy tilini yuksak pog‘onaga 
ko‘targan bo‘lsa, “Muhokamatul lug‘atayn” asari bilan esa Mahmud 

---

103 
Koshg‘ariy asos solgan umumiyturkiy tilshunoslikning o‘zbek 
tilshunosligi qismini o‘z davri e’tibori bilan yangi pog‘onaga ko‘tardi, 
o‘zbek tilshunosligida chog‘ishtirma grammatikaga asos soldi. 
Markaziy Osiyoda Alisher Navoiy davrida va undan keyin ham 
lug‘atchilik ancha rivojlangan. Buni Navoiy asarlariga tuzilgan turli 
lug‘atlar misolida yaqqol ko‘rish mumkin. 
Mana ularning bir qismi: 
1.“Abushqa” uzoq yillar darslik va qo‘llanmalarda, boshqa 
adabiyotlarda muallifi noma’lum lug‘at sifatida qayd qilib kelinadi. 
“Sangloh” (“Toshloq”) lug‘ati muallifi Mirza Mehdixon Alisher 
Navoiy asarlaridagi qiyin so‘zlarga izoh berar ekan, o‘zidan avval o‘tgan 
rumlik (turkiyalik) ikki lug‘atchini qalamga olgan. Keyinchalik ulardan 
biri “Abushqa” (XVI asr) lug‘ati muallifi Mustafo binni Sodiq ekani 
aniqlandi. 
2.Uzoq yillar ikkinchi lug‘atchining o‘zi ham, uning lug‘ati ham 
ilmiy jamoatchilikka noma’lum edi. Lug‘atni olimlar jahon 
qo‘lyozmalar xazinasida ko‘p izladilar. Uni topish taniqli navoiyshunos 
olima Suyuma G‘anievaga nasib etdi. 
Olima Firdavsiy “Shohnoma”sining 1000 yilligi ma’rakalarida 
qatnashdi. Shunda Tehron universitetining markaziy kutubxonasidan 
bahramand 
bo‘ldi. 
Qo‘lyozmalar 
orasida 
ellik 
yil 
davomida 
qidirilayotgan lug‘atni topdi. 
Bu Turkiyada Alisher Navoiy asarlari uchun Rajab ibn Muxib Ali 
Shomlu tomonidan 1599 yilda tuzilgan o‘zbekcha-turkcha “Lug‘ati 
Navoiy” edi. 
Lug‘atning birinchi va ikkinchi betlari zaharlangan. Asar 70 betdan 
iborat. Har betida 15 satr bor. 
1.Totil Imoniy Xirotiy tuzgan “Badoyi-ul lug‘at” (“So‘zlarning 
nodirligi”). Bu lug‘at Sulton Husayning topshirig‘i bilan tuzilgan.U 100 
so‘zning o‘z ichiga oladi. “Chig‘atoy-fors” lug‘ati tipida tuzilgan. Unda 
Navoiy asarlaridagi turkiy so‘zlarga forscha izoh berilgan. 
2. XVI asr diqqatiga sazovor bo‘lgan “Sangloh” nomli lingvistik 
asar maydonga keldi. Lug‘at eski o‘zbek adabiy tilidagi 8000 so‘zni o‘z 
ichiga oladi. Bu asar Eron shohi Nodir shohning kotibi astrobodlik 
Mirzo Mehdixon (Nizomiddinn Muhammad holi al Xusayni as Safaviy) 

---

104 
tomonidan yozilgan bo‘lib, unda Alisher Navoiy, Lutfiy, Zahiriddin 
Muhammad 
Bobir 
singari 
o‘tmishning mashhur yozuvchilari 
asarlaridagi tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar fors tiliga tarjima qilingan. 
Asarning qiymati shundangina iborat emas. Bu lug‘atga eski o‘zbek 
tilining grammatik qurilishini beradigan fors tilida “Maboniul lug‘at, 
ya’ni sarfi va nahvi lug‘ati chig‘atoy” nomli boshqa asar ham ilova 
qilingan. Bu grmmatika D.Ross tomonidan 1910 yilda Kalkuttada nashr 
qilinadi. 
Mehdixon o‘z asarini o‘zbek tilining birinchi ilmiy grammatikasi 
deb ataydi. 
Mehdixon o‘zbek tili morfologiyasini ancha mukammal tasvirlagan. 
U o‘zbek tilida beshta kelishik shaklini ajratadi. Kelishik affikslarini 
arabcha termin bilan ravobiti ta’diya (“o‘timlik vositalari”) deb ataydi. 
Bular: 
1.Qaratqich kelishigi, affiksi -ning 
2.Tushum kelishigi, affiksi -in, -ni 
3.Jo‘nalish kelishigi, affiksi -ka, -ga, -g‘a 
4.Chiqish kelishigi, affiksi-din 
5.O‘rin-payt kelishigi, affiksi -da . 
Bosh kelishik alohida ko‘rsatilgan. U vaqtlarda so‘z o‘zgartish 
paradigmasi nol ko‘rsatkichli shaklga nisbatlab tasavvur qilingan. 
[S.Usmonov, 1972: 55-56]. 
Asarda boshqa grammatik ketegoriyalar ham ancha keng yoritilgan. 
Mehdixon o‘zi bayon qilgan grammatik qoidalarni mustahkamlash 
uchun Alisher Navoiy va boshqa klassiklardan misollar keltirib, ularning 
forscha va arabcha ekvivalentlarini ham ko‘rsatadi. 
Shunday qilib, Mehdixonning “Maboniul lug‘at” asari o‘z davrining 
ancha mukammal grammatik qo‘llanmasi bo‘lib, hozir ham tilshunoslik 
tarixida ma’lum ahamiyatga ega. Chunki turkiy tillarning morfologiyasi 
hozir ham Mehdixon asarida ko‘rsatilganiga yaqin tarzda tasvirlanadi 
[S.Usmonov, 1972: 57]. 
Mirzo Mehdixonning “Sanglox” asarida ham leksikologiya, 
leksikografiya va grammatikaga oid masalalar yuzasidan keng fikr 
yuritiladi [R.Rasulov, 2017: 53]. 

---

105 
Xulosa qilib aytganda, o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ko‘pchilik 
fanlar qatori tilshunoslik ham keyingi asrlar tilshunosligiga samarali 
ta’sir ko‘rsatish darajasida taraqqiy etgan.