Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hamda undov haqidagi omillar kiradi. Birinchi bor qadimgi yunon olimlari tovushga taqlid farazi asosida til paydo bo‘ldi degan fikrni olg‘a surdi. Mazkur faraz XIX asr, hatto XX asr 95 boshlarida ham ta’sir kuchini yo‘qotgani yo‘q. Nemis olimi V.fon Gumboldt ham bu nazariyaning tarafdori edi. Bu farazda tilning paydo bo‘lishi tabiatdagi turli xil hayvonlarning, qushlarning, sharsharalarning ovozlari ta’sirida yuz bergan, - degan g‘oya olg‘a suriladi. Masalan: suvning shar – shar deb ovoz chiqarib oqishidan sharshara, qarg‘aning qar- qar deb ovoz chiqarishidan qarg‘a, eshikning shiq – shiq deb ochilib yopilishidan eshik va boshqalar. Qadimgi Xitoyda oilada chaqoloq tug‘ilsa, chinni buyumni tashlab yuborgan sinayotganda chiqargan tovushiga qarab chin, chang, sing, su kabi ism qo‘yishgan deyiladi. Tovushga taqlid so‘zlarni hosil qilishda tashqi omillarni nazarda tutsa, undov farazida inson tilining paydo bo‘lishida ma’lum qiymatga ega bo‘lgan so‘zlovchilarning ichki his-tuyg‘ulari nazarda tutiladi: tuf, uf, voy, ii, dod kabilar. Ammo his- tuyg‘ularni nazarda tutuvchi bunday so‘zlar tilimizda sanoqli. Bizningcha, tovushga taqlid farazining tilning paydo bo‘lishidagi ahamiyatini butunlay inkor etib bo‘lmaydi. Chunki, tilimizda hozir ham tovushga taqlid so‘zlari alohida qatlamni tashkil etadi va ulardan yangi so‘zlar ham yasalmoqda: shar = sharshara, g‘iz = g‘izillamoq, g‘ir=g‘irillamoq, vish = vishillamoq va boshqalar. Demak, tovushga taqlid farazining tilning paydo bo‘lishidagi o‘rni izoh talab qilmaydi. Lekin uni asosiy omillar jumlasiga ham kiritib bo‘lmaydi. Chunki bunda mehnatning, tafakkurning va jamiyatning roli qariyb e’tiborga olinmaydi [N.Turniyozov, 2002:12]. Tilning paydo bo‘lishiga oid ikkinchi biologik faraz undov nazariyasidir. Bu faraz ham juda qadimiy bo‘lib, til insonning ichki kechinmalari bilan bog‘liq bo‘lgan turlicha baqiriq-chaqiriqlar, tasodifiy qichqiriqlar asosida paydo bo‘lgan deyiladi. Taniqli fransuz olimi Jan Jak Russo ham nazariyaning tarafdorlari jumlasiga kiradi. Tovushga taqlid farazining ham, undov farazining ham biologik omillarga asoslanganligini ko‘rish qiyin emas. Ularda sotsial faktorlar e’tiborga olinmagan. Tilning paydo bo‘lishi masalasi mehnat chaqiriqlari va ijtimoiy kelishuv nazariyalari orqali ham izohlanadi. Mehnat chaqiriqlari farazini nemis olimi L.Nuare quvvatlaydi. Mehnat chaqiriqlari farazida odamlarning jamoa bo‘lib mehnat qilishlari jarayonida kuzatiladigan har xil tovushlar asosida til paydo bo‘lgan, degan g‘oya olg‘a suriladi. 96 Olimlarning aytishlaricha, mehnat chaqiriqlari farazini tilimizning vujudga kelishi bilan bog‘lab bo‘lmaydi, chunki bunda narsa- predmetlarning, voqea-hodisalarning nomlari bilan hech qanday bog‘lanish kuzatilmaydi. Ijtimoiy kelishuv farazi esa XIX asrning ikkinchi yarmida vujudga keladi. Bu farazning tarafdorlari shotlandiyalik Adam Smit va fransuz olimi Jan Jak Russolar edi. Bu farazda til kishilar tomonidan ongli ravishda yaratilgan kashfiyotdir, degan nazariya o‘rtaga qo‘yiladi. Ko‘rinadiki, bu faraz ham asosli emas, zero, nimadir demoq uchun birichi galda til kerak. Tilsiz insonning ikkinchi bir kishi bilan kelishib olishi qiyin. Shuni ham aytish lozimki, tilning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq barcha farazlar imo-ishoralar bilan ham qaysidir ma’noda aloqadordir. Imo- ishoralarning hozirgi tilimizda ham kumakchi vosita sifatida qo‘llanilishi izoh talab qilmaydi, albatta. Qadimda imo-ishoralardan ba’zi qabilalar o‘zaro fikr almashuv davomida juda ko‘p foydalanganlar. Imo-ishoralar ba’zi qabilalarning urf-odatlari, udumlari bilan qorishib ketganligini ham kuzatamiz. Bunga Avstraliyaning yana bir qabilasi – Varramunga misol bo‘lishi mumkin. Bu qabila udumlariga ko‘ra, beva qolgan ayol bir yilgacha nutq tovushlari orqali so‘zlashi mumkin emas. U o‘z jamoasi a’zolari bilan ham, boshqa jamoalar a’zolari bilan ham faqat imo-ishoralar orqali so‘zlashadi. Bu singari odatlar amerikalik hindularda ham kuzatiladi. Ularning ko‘plari o‘zaro tovush tili orqali so‘zlashsalar-da, boshqa qabilalar a’zolari bilan imo-ishoralar orqali aloqa qilishadi. Inson tilining paydo bo‘lishida imo-ishoralarning ham ma’lum darajada ahamiyati borligini ko‘pgina olimlar qayd etib o‘tishgan. Masalan, V.Vundt eng avval ikkita til bo‘lganligini, ularning biri tovush tili, ikkinchisi esa imo-ishoralar bo‘lganligini ta’kidlaydi. Tovush tili orqali odamlar imo-ishoralar bilan izohlab bo‘lmaydigan his-hayajonlarni ifodalagan bo‘lsalar, imo-ishoralar bilan esa narsa-predmetlarning, voqea- hodisalarning ifodalanganligini ko‘ramiz, degan fikrni beradi olim. V.Vundt qo‘l va mimika orqali ruxsat, ta’qiq, ko‘rsatish, iltimos, xavf va shodlik kabi ma’nolar ifodalanganligini aytadi. Bizningcha, V.Vundt fikriga ham qisman qo‘shilish mumkin. Chunki imo-ishoralardan hozir ham tilimizda foydalanmoqdamiz. Ammo bu 97 vosita har bir xalqda bir xilda qo‘llanilmaydi. Masalan, bir soatlik so‘zlashuv davomida meksikalik 180, fransuz 120, italiyalik 80, finlandiyalik esa atigi bir marta imo-ishoralardan foydalanishi qayd etilgan. Bundan tashqari, imo-ishoralar xalqlarda bir xil ma’noda qo‘llanilmasligini ham kuzatamiz. Agar bolgariyaliklar boshini chap tomondan o‘ng tomonga yoki aksincha chayqasa, tasdiq ma’nosini, vertikal yo‘nalishdagi bosh harakati bilan esa inkor ma’nosini ifodalasalar, o‘zbeklarda buning teskarisini ko‘ramiz [N.Turniyozov, 2002: 14]. Xulosa shuki, tilning paydo bo‘lishi muammosi juda murakkab hodisa bo‘lib unda juda ko‘plab omillar qatnashgan. Biz yuqorida sanab o‘tgan farazlarning barchasi ma’lum foizlarda to‘g‘ri. Tilning paydo bo‘lishini bitta faraz yoki bitta nazariya bilan bog‘lab o‘rganishning o‘zi noto‘g‘ri. Bitta farazda jamiyatning roli hisobga olinmagan bo‘lsa, mehnat chaqiriqlari va ijtimoiy kelishuv farazlarida biologik omillar chetda qolgan. Bu sanab o‘tilgan farazlarning barchasida, ma’lum ma’nolarda haqiqat mavjud. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|