15
G’arbiy Osiё asholisi uy-xonadonlari twrtburchak shaklida qurilib (ichkari
va tashqari) 2 qismga bwlinadi.
Uy jishozlari bwyra-kigiz, gilam, taxta krovatlar,
sandiqlardan iborat. Mebellardan stol, stullar, xontaxtalar mavjud.
İdishlar sopol va temir buyumlardan tashkil topgan bwlsada, qishloqlarda
quritilgan qovoqlardan qilingan idishlar sham uchrab turadi.Bugungi kunda
zamonaviy fabrika idish-tovoqlar ananaviy buyumlarni wrnini olmoqda.
Kiyimlari. Erkaklar beldan pastga tushadigan kwylak keng ishton, chopon,
yaxtaklar, turli bosh kiyimlari kiyishadi. Qishda kwy terisidan tikilgan pwstinlar
sham kiyiladi. Afg’onistonda pushtunlarda chakmonlar sham mavjud.
Arablar kufiya, Eron va Afg’onistonda qorakwl teridan tikilgan telpaklar
asosiy bosh kiyimdir. Oёq kiyimi sandal, tufli, etiklardan iborat.
Aёllar esa twpig’igacha kwylak, uzun tor lozim, ustilariga shuningdek turli
yaktak kwrinishidagi kiyimlar kiyishgan. Boshlariga rwmol wrashib turli zargarlik
buyumlari taqishadi.
Taomlari: bug’doy, non, wsimlik va sut mashsulotlaridan iborat. Kofe, kwk
va qora choy asosiy ichimliklardir.
Manaviy madaniyati:
G’arbiy Osiё xalqlari falklori nishoyatda boy. Jashon madaniyati
durdonalaridan shisoblangan «Ming bir kecha» ertaklari shu shududda yaratilgan.
Dinlari: islom (sunna va shia mazshablari) xristianlik, buddizm mavjud.
WRTA OSİЁ VA QOZOG’İSTON XALQLARİ.
Wrta
Osiё va Qozog’iston xududi 4 mln kv.km. Bu erda 5
ta mustaqil
davlat: Wzbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston va Tojikiston
respublikalari 1991 yida Sobiq SSSRning parchalanishidan vujudga kelgan. Wrta
Osiё va Qozog’iston xududlari: quruq chwl va dashtlardan, janubda va janubiy-
sharqda Tyan-Shan, Pomir va Kopet Dog’ tog’ tizmalari bilan tugaydi. Uning
janubiy-g’arbida subtropik zonalari sham mavjud. Dunё dengizlariga chiqish ywq
Kaspiy va Orol dengizlari aslida katta kwllardir. İshlab chiqarish xwjaligi asosan
darё, soy va buloqlarga yaqin joylarda qadim zamonlarda rivojlangan.
Etnogenez va etnik tarixi.
Olimlar Wrta Osiёning eng qadimgi madaniyati markazlaridan biri
bwlganini tasdiqlashgan. Seleng’ur topilmalari bu xududda asholining 600-700
ying yildan buёn yashab kelaёtganini tasdiqlaydi. Neolit davrida miloddan avvalgi
Vming yildan Wrta Osiёning janubida deshqonchilik xwjaligi shakllanadi.
Qadimgi asholining tillari fanga malum emas. Neolit davridanoq bu xududda 2 ta
xwjalik-shimoliy dasht (ovchilik, baliqchilik va termachilik) va janubiy sug’orish
deshqonchiligi xwjaligi shakllanadi. Janubiy xududlarda bronzadaёq ishlab
chiqarish xwjaligi asosida shasharlar shakllanishi kuzatiladi. Asholining bu
davrdagi tillari sham, shind-evropa til oilasiga mansub deyilsada, oxirigacha
aniqlanmagan.
Wrta
Osiёda temir davri I-ming yillikning 1chi yarmida boshlanadi. Bu
davrda dastlabki davlat uyushmalari «Baqtriya» va «Xorazm» vujudga keladi.
16
Xududda xorazmiylar, baqtriyaliklar, swg’diylardan tashqari chwl
xududlarida sak-massagetlar yashaganlar. Wrta Osiё keyinchalik ashamoniylar,
yunon-makedonlar tomonidan istilo qilingan. Turkiy qabilalarning xududda
joylashuvi miloddan avvalgi II-I asrlarga oiddir. Kushon davlati, keyinchalik
kwchmanchilarning qang’, toshariylar, kidariylar davlatlari sham etnik tarixda wz-
wrnini qoldirgan. Turkiy qabilalarning Markaziy Osiё xududiga kelib joylanishi
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda ayniqsa kuchaydi. Janubda dari-tojik va
shimolda turkiy tilli etnoslarning shakllanishi sham shu davrdan kuchayadi.
Arablar istilosining mashalliy asholi manaviy-madaniyatiga tasiri milodiy
VIII asrdan boshlangan. Keyinchalik somoniylar va qorluq-qoraxoniylar davri
(IX-XI asrlar) Wrta Osiёdagi 2ta yirik xalq: tojiklar va wzbeklarning shakllanishi
yakunlaydi.
Mug’ullar istilosi esa shududda 2 yirik irq evropeoid va mongoloidlarning
joylashuvini boshlab beradi.
Turkiy xalqlarning swngi katta qatlami Wrta Osiё va Qozog’istonga XIV-
XVI asrlarda tarqaladi. XVII asrga kelib turkiy tillar tog’li Tojikistondan tashqari
barcha joylarda xukmronlikni egallaydi. Ushbu etnik jaraёnlar tasiridan faqat
Tojikistondagi-vaxan, ishkoshim, yazg’ulom va shugnonlar wzlarining Sharqiy
Eron tili laxjalarini saqlab qolganlar. Qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq etnoslarining
shakllanishi XV-XVI asrlarda bwladi.
Wrta
Osiёda ulardan tashqari kamsonli xalqlar qurdlar, belujiylar, buxoro
yaxudiylari, arablar, eronilar, lwlilar sham bwlgan. Rossiya istilosidan swng
wlkaga yangi etnoslarning kelib joylashuvi rwy beradi. 1980 yilda xududda 9,3
mln. ruslar, 1194 ming ukrainlar, 181 ming beloruslar, 1154 m tatarlar, 195 m
koreyslar, 52 m dunganlar yashagan.
Xwjaligi.
Ananaviy xwjalik turlari neolit davridaёq shakllana boshlab XIX asrga
kelganda 3 ta xwjalik madaniy tiplari: Wtroq deshqonchilik (tojiklar, wzbeklar,
turkmanlar va qisman qoraqalpoq va qirg’izlar). Kwchmanchi chorvachilik-
qozoq, qirg’izlar va qisman turkmanlar va wzbeklar. Yarim wtroq aralash
deshqonchilik-chorvachilik shakllangan. Qoraqalpoq, qisman wzbeklar, turkman,
qozoq va qirg’izlar ushbu kompleks xwjalikni olib borishgan.
Neolit davrida shakllangan deshqonchilik qadimdan suniy sug’orishga
asoslangan edi. Uning eng shimoliy xududlarga tarqalishi uchun minglab yillar
kerak bwlgan. Suniy sug’orish inshoatlari qurilishi, ularni tartibda saqlab turish
nishoyat katta meshnat talab qilgan.
Kwchmanchi chorvachilik bilan chwl-dasht zonalarida yashovchi asholi
miloddan avvalgi II-I ming yillikning chegarasida shug’ullana boshlagan. Uning 3
ta turi: «meridional», «vertikal» va «statsionar» wtroq turlari rivojlangan.
Wrta Osiёning tog’li xududlarida yaylov chorvachiligi yaxshi rivojlangan.
Wrta Osiё va Qozog’iston xalqlari xwjaligining ajralmas qismlaridan biri
xunarmandchilik va turli kasb-korlar sham bwlgan. Xususan kwchmanchi