ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи

“və caə Rəbbukə vəl-mələku səffən səffa”, “Qaf” surəsinin 16-cı ayəsinin-“və nəhnu əqrəbu iləyhi min həblil-vərid”, “Maidə” surəsinin 64-cü ayəsinin-“bəl yədahu məbsutətani”, “Hud” surəsinin 39-cu ayəsinin-“isnəil-fulkə bi ə`yunina” və “Bəqərə” surəsinin 115-ci ayəsinin-“fəsəmmə vəchullah” ayəsinin zahiri mə`nasını götürərək Allahı üz, əl, göz, məkana malik olan bir varlıq və maddi varlıqlar kimi gedib-gələn bir şəxs hesab edirlər!

1 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.237

2 Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab «qəbrə ibadət etməklə» «qəbri ziyarət etməyi» bir-birinə qarışdırmış və belə təsəvvür etmişdir ki, qəbri ziyarət etmək dedikdə qəbrə ibadət başa düşülür, halbuki qəbrin ziyarət olunması Allah evinin təvaf edilməsinə, Səfa və Mərva arasında sə`y əməlinə oxşayır. Belə ki, heç kəs “Allahın evini təvaf etmək elə evə ibadət etməkdir”, yaxud “Səfa və Mərva arasında sə`y etmək elə onlara ibadət etməkdir” - deyə iddia edə bilməz. Hətta bir şəxsin zehninə belə gəlməz ki, qəbrin ziyarət olunması dedikdə pərəstiş nəzərdə tutulsun. (Şəxsiyət və əndişeyi Kaşiful-ğita, səh.91-dən nəqlən)

3 Tamamilə aydın məsələdir ki, qəbirlərə təvəssül, ziyarət, təbərrük və onları təmir etmək qətiyyən şirk və bütpərəstliklə müqayisə oluna bilməz. Qəbri ziyarət edən şəxs nə ona pərəstiş edir, nə də onun sahibinə. Qalan işlər də eynilə bu cürdür. Allahdan başqasına pərəstiş etməklə, Allah dərgahına yaxın olan bəndələrdən birini, çətinliklərin həll edilməsi üçün yaxınlaşmaq arasında böyük bir fərq vardır. Şəfaətə e`tiqad bəsləmək də şəfaətçi şəxsə pərəstiş, yaxud onun ilahiləşdirilməsi deyil, əksinə günahkarın günahlarının bağışlanması üçün Allah dərgahına yaxın olan bir bəndənin vasitəçi qərar verilməsidir ki, bu da Allahın razılığı olmadan qeyri-mümkündür. (“Şəxsiyyət və əndişehayi Kaşiful-ğita”, səh.88) Bundan əlavə, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab, eləcə də onun ardıcılları olan vəhhabilər inanırlar ki, əgər Allahdan başqasına seyyid və mövla deyilsə bu iş şirkdir. Halbuki, Peyğəmbəri-Əkrəm (s) Həmzəni “Seyyidüş-şühəda” (şəhidlərin ağası), özünü isə “Seyyidu bəni Adəm” (bütün Adəm övladlarının ağası), Həsən və Hüseyni (ə) behişt cavanlarının seyyidi, ağası kimi təqdim etmişdir. Labüd olaraq deməliyik ki, vəhhabilərin rəhbəri özlərini hətta Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) sair ilahi övliyalaran belə artıq tövhidçi hesab edirlər! (Həmin mənbə, səh.94)

1 Hövzeyi-nəmayəndegiye vəliyyi fəqih dər ümumi həcc və ziyarət, səh.119

2 Məhəmməd Əbu Zöhrə deyir: Vəhhabilər İbn Teymiyyənin dediyinə heç bir şey əlavə etməmiş, sadəcə ondan daha artıq kəskin rəftar etmişlər. Onların işləri aşağıdakılarda xülasələnir:

a) Siqaret çəkmək kimi işləri şirk hesab etmişlər. Onlar xəvaric kimi, hər bir günahı küfr, böyük günah iş görəni isə kafir hesab edirlər.

b) Onlar təkcə təbliğlə kifayətlənməyərək deyirlər ki, həm bid`ətlə, həm də onların öz nəzərində bid`ət sayılan şeylərlə müharibə etməliyik.

v) Qəhvə və s. bu kimi şeyləri həm özlərinə, həm də camaata haram edirlər. Amma bu barədə sonralar, nisbətən mülayimlik göstərdilər.

q) Hər şəhər və kəndi ələ keçirdilərsə qəbirlərin üzərində olan zərihləri dağıtdılar.

d) Qəbirlərin üzərində olan əlamətləri də aradan götürdülər. Hicazda böyük din şəxsiyyətlərinin və Peyğəmbər (s) səhabələrinin qəbirlərini uçurtmaqdan belə əl çəkmədilər.

e) Bütpərəstliklə heç bir rabitəsi olmayan foto şəkil çəkməyi də qadağan etdilər. Amma saraydakılar ona e`tina etmədilər.

ə) Peyğəmbərin (s) mütəhhər qəbrinə pərdə çəkməyi bid`ət hesab etmiş və onun üzərindəki pərdəni dəyişməkdən imtina etmişlər ki, nəhayət örtülü qalıb aradan getsin (“Şəxsiyyət və əndişehayi Kaşifutul-ğita”, səh.92 93)

3 Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.107

1 Fəqihi, Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.154

2 Fəzai Yusif, “Münazirati imam Fəxr Razi”, səh.247

1 Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.30

2 Şeyx Əbdür-rəhmanın dediyinə əsasən o, Şeyx Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın canişinlərindən idi və onun sözünə görə Peyğəmbər (s) hədislərinə əsasən qəbirlərin yanında çıraq yandıran, yaxud qəbrin üzərinə bir şey yazan və ya məqbərə düzəldən şəxslərə lə`nət olur. Hərçənd ki, həmin fətvanın hansı mənbədən istixrac olunduğu mə`lum olmur. Eləcə də qəbir əhlinin ziyarətinə getməyi, böyük din şəxsiyyətlərinin tə`kid etdiyi halda, hansı əsasda qadağan etmələri də mə`lum deyildir.

3 Əl-əmin Möhsin. “Tarixçe və nəqd və bərrəsiye əqaid və amali vəhhabiha”, səh.4

1 Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.48-49

1 Lisi Robert, “Sərzəmini səlatin”, 3-cü çap, isfənd 1367, səh.91

2 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.239

3 * Əbu Hamid ibn Mərzuq Məkkə alimlərindən idi. O, “Əttəvəssulu ilən-Nəbiyyi və cəhələtul-vəhhabiyyin” kitabında Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab ilə müasir olan sünnü alimlərinin onun əqidə və kitablarını rədd etməklə əlaqədar yazdıqları 40 kitabın adını qeyd edir. Onlardan aşağdakıları qeyd edə bilərik:

1-«Əssəvaiqul-ilahiyyə fir-rəddi ələl-vəhhabiyyə», Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın qardaşı Şeyx Süleyman İbn Əbdül-Vəhhabın yazdığı kitabdır.

2-Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın Mədinədəki ustadı Şeyx Məhəmməd ibn Süleyman Kürdinin yazdığı məqalə o İbn Əbdül-Vəhhabın qardaşı Şeyx Süleymanın kitabına təqriz yazmışdır.

3-«Təcridu seyfil-cihad limuddəil-ictihad» Bu, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın ustadı Əbdüllah ibn Əbdül-Lətif Şafeinin kitabıdır. Kitabın adından da göründüyü kimi, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın ustadı onu nəzər sahibi olan müctehid hesab etmir.

4-«Əssəvaiqu vər-rəud» Əfifuddin Əbdüllah ibn Davud Hənbəlinindir.

5-Əhməd ibn Əli Bəsri Şafeinin risaləsi.

6-Əbdül-Vəhhab ibn Əhməd Bərəkat Şafei Məkkinin risaləsi.

7-Şeyx Əta Məkkinin “Əssarimul-muhnədi fi unqin-nəcdi” adlı kitabı.

8-«Əs-suyufus-siqalu fi ə`naqi mən ənkərə minəl-övliya», Beytul-Müqəddəs alimlərindən birinin kitabıdır.

9-«Təhrizul-ətciya ələl-istiğasəti bil-ənbiya», Şeyx Əbdüllah ibn İbrahimin kitabıdır

10-«Əl intisaru lil-övliyail-əbrar», Şeyx Tahir Hənəfinindir.

11-Seyyid Ələvi ibn Əhməd Həddad demişdir ki, Məkkə, Mədinə, Ehsa, Bəsrə, Bağdad, Hələb, Yəmən və sair İslam şəhərlərində dördlük təşkil edən məzhəbin böyük alimlərinin Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhaba verdikləri cavabların – istər nəsr, istərsə də şe`r şəklində – sayı-hesabı yoxdur. Bəhreyn hənbəlilərindən və Ali Əbdür-Rəzzaqdan olan bir şəxs onların hamısını mənim üçün gətirmişdi ki, səfərdə olduğum üçün onun üzünü köçürmək mümkün olmadı. Amma onların hamısını mütailə etdim.

12-«Əl-əqvalu lil-övliyail-əbrar», Şeyx Tahir Hənəfi.

13-«Əl-əqvalul-mərziyyə fir-rəddi ələl-vəhhabiyyə», Şeyx Əta Dəməşqi.

14-«Ğovsul-ibad bəyanur-rəşad», Şeyx Müstafa Həmmami Misri. O, “Əl-əzhər”in alimlərindən idi rə 1368-ci hicri-qəməri ilində vəfat etmişdir.

15-«Səadətud-dareyn», Şeyx İbrahim ibn Osman Səmhudi.

16-«Ənnuquluş-şər`iyyə fir-rəddi ələl-vəhhabiyyə», Şeyx Həsən ibn Ömər Şətti Hənbəli Dəməşqi.

17-Peyğəmbərlərə və övliylara təvəssül etməyin hökmündə bir risalə, Şeyx Məhəmməd ibn Hüseyn Məxluf Maliki Misri, 1355-h.q ilində vəfat edib.

18-«Əl-məqalatul-vafiyə fir-rəddi ələl-vəhhabiyyə», Həsən Xəzbək. O, qadın və kişiliyindən asılı olmayaraq başı qırxmağı vacib, onu tərk edəni isə vacibul-qətl hesab edirdi. (“Firqeyi vəhhabi və pasox be şübehati an”, səh.27-28-29)

Vəhhabilərin Hicazı işğal etdiklərindən sonra onların nəzəriyyəsinin rədd olunması üçün yazılan kitablar:

1-«Əl-usulul-ərbəə fi tərdidil-vəhhabiyyə», Xacə Məhəmməd Həsəncan Hindi.

2-«Əl münhətül-vəhbiyyə fir-rəddi ələl-vəhhabiyyə», Şeyx Davud Bəni Süleyman Nəqşbəndi Bağdadi, 1299-cu hicri ilində vəfat edib.

3-«Əl-fəcrus-sadiqu fir-rəddi əla münkirit-təvəssüli vəl-kəramati vəl-xəvariq», Cəmil Əfəndi Sidqi Vəhhabi.

4-«Şəvadihul-həqq fil-istisağəti liseyyidil-xəlq», Şeyx Yusif Pünhani Fələstini, 1350-ci h.q ilində vəfat etmişdir. O, həm İbn Teymiyyənin, həm də Məhəmməd İbn Əbdül-Vəhhabın nəzərini rədd etmişdir.

5-«Ət-təvəssülü bin-Nəbiyyi və cəhələtul-vəhhabiyyin», İbn Hamid ibn Mərzuq.

6-«Təthirul-fuad min ünsil-e`tiqad», Şeyx Məhəmməd Nəcib Mutii Hənəfi, “Əl-əzhər” universitetinin böyük alimlərindəndir.

7-«Kəşfun-nuri ən əshabil-qubur», Əbdül-Ğəni Əfəndi Nablosi.

8-«Seyful-əbraril-məsluli ələl-fuccar», Məhəmməd Əbdürrəhman Hənəfi.

9-«Seyful-Cəbbaril-məsuli ələl-ə`dail-əbrar», Şah Fəzl Rəsul Qadiri.

10-«Təhəkkümül-müqəllidin liməniddəa təcdidəd-din», Məhəmməd ibn Əbdül-Rəhman ibn Əfaliq.

11-«İzhaqül-batili fi rəddil-firqətil-vəhhabiyyət», İmamul-Hərəmeyn Məhəmməd ibn Davud Həmdani.

12-«Əl-məatul-fəridətu fil-məsailil-mufidə», Seyyid İbrahim Rəfai.

13-«Ziyaus-sudurul-münkirit-təvəssül bi əhlil-qubur», Zahirşah Miyan ibn Əbdül-Əzim (İstanbul çapı)

14-«Əl-ovraqul-Bağdadiyyətu fir-rəddi ələl-vəhhabiyyət», Şeyx İbrahim Ravi Samirrai

(Firqeyi vəhhabi vəpasox be şübehati an kitabı, səh.60-61)

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.239

2 Vəhhabilərin barəsində şiə kitabları aşağdakılardır:

1. «Mənhəcur-rəşad», məşhur fəqih Şeyx Cə`fər Nəcəfi Kaşiful-ğita (1228-ci h.q-də vəfat edib)

2. «Məsiri talibi», Mirzə Əbu Talib İsfahani

3. «Töhfətül-alim», Mir Əbdül-Lətif Şuştəri

4. «Mir`atul-əhval cəhannəma», Ağa Əhməd Behbahani Kermanşahi

5. «Ər-rəddu ələl-vəhhabiyyət», Şeyx Məhəmməd Cavad Bəlaği

6-”Ər-rəddu ələl-vəhhabiyyət”, Mirzə Məhəmməd Əli Ordubadi Qərəvi

7. «Kəşful-irtiyab ən ətbai Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab», Seyyid Möhsün Əmin Amuli

8. «Əl-bərahinul-hələbiyyətu fi rəddi təşkikatil-vəhhabiyyət».

9. «Ər-rəddu ələl-vəhhabiyyət», Şeyx Hadi ibn Şeyx Abbas Kaşiful-ğita Nəcəfi

10. «Rəddi bər vəhhabiyyət», Şeyx Məhdi ibn Məhəmməd Əli Fiqihul-İslam İsfahani

11. «Əl-ayatul-bəyyinatu fi qəm`il-bidəi vəz-zəlalat», Şeyx Məhəmməd Hüseyn Kaşiful-ğita

12. «Əl-məşahidul-məşrufətu vəl-vəhhabiyyun», Şeyx Məhəmməd Əli ibn Məhəmməd Cə`fər

13. «Əl-hadi, rəddu kəşfiş-şübəhati Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab», Şeyx Məhəmməd Hüseyn Fəlusi

14. «Kəşfun-niqab ən əqaidi Əbdül-Vəhhab», Seyyid Əli Nəqi Hindi

15. «Həzyun hiyəl-vəhhabiyyə», Şeyx Məhəmməd Cavad Muğinə

16. «Vəhhabilər», Əli Əsğər Fəqihi

Qəzvini Məhəmməd Hüseyn. “Firqeyi vəhhabi və pasoxe şübhəhaye anha”, səh.61-62)

1 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.36

2 Vəliyyi fəqihin nümayəndəliyi, Həmin mənbə, səh.124-125

3 Əl-əmin Möhsin. “Tarixçe və nəqd və bərrəsiye əqaid və amali vəhhabiha”, səh.171

1 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, səh.31

1 Əl-hisa yaxud Hisa çoxlu sulara və xurma bağlarına malik olan kiçik bir ərazidir. O, Qətifin cənub-qərbində iki mənzillik yolda yerləşir. Onun xurma bağları Dəməşqin Ğutəsi qədərdir. “Əl-müştərək” kitabında qeyd olunur ki, Ehsa – hisa kəlməsinin cəm formasıdır, hisa da suyun batdığı qumluq yerə deyilir. Belə ki, su həmin qumluqda batdıqdan sonra bərk topraq qatında toplaşıb yığılır. Ərəblər o qumları qazıb su çıxarırdılar. (Əbul Fidanın “Təqvimul-bildan” kitabı, Əbdül-Həmid Ayətinin tərcüməsi, Bunyadi-fərhəngi-İran nəşriyyatı, Tehran, 1349 h.ş, səh.135)

2 “İn əst ayini vəhhabiyyət” kitabında Ali-Səudun əsil-nəsəbi və kökləri belə qeyd olunur: “Miladın 15-ci əsrində Ehsa şəhərində Ənizə qəbiləsində Mane adlı bir kişi yaşayırdı. Onun Nəcdin Mənfuh adlı bir kəndində Dir` adlı bir əmioğlusu var idi. Dir` var-dövlətli bir şəxs idi və qəbilə rəisi sayılırdı. İllərin birində Mane əmioğlusunu görmək üçün Ehsadan Nəcdə yola düşdü. Dir` öz torpaq sahələrindən iki böyük hissəni öz əmioğlusu Maneyə bağışladı, Mane bütün ailəsini Ehsadan Nəcdə köçürtdü və ona hədiyyə olunan torpaq sahəsində əkinçiliklə məşğul oldu. Bu şəxs Səudilərin əcdadları sayılır. Manenin vəfatından sonra oğlu Rəbiə onun əmlakının varisi oldu və camaatın torpaq sahələrindən bə`zilərini alaraq öz əmlakına qatdı, camaatı öz əmri altına keçirtdi və çox kiçik bir hökumət təşkil etdi. Rəbiədən sonra Musa, Musadan da sonra onun oğlanları İbrahim və Fərhat tərtiblə atasının yerində oturdular. Fərhatın Rəbiə və Müqrin adlı iki oğlu var idi. Müqrindən sonra Məhəmməd və Məhəmmədən də Səud adlı bir uşaq doğuldu. O da Səudiyyə sülaləsini başçısıdır.

1 Fuiye Təlud. “Nizami Ali-Səud”, Nuriddin Şirazinin tərcüməsi, İntişarati fərəndiş, payız 1367, 1-ci çap, səh.20

2 Leysi Rabert, Həmin mənbə, səh.85-86

3 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 1-ci cild, səh.283

4 Əmini Məhəmməd Hadi. “Tarixi Məkkə” (Möhsin Axundinin tərcüməsi), səh.168

1 Həmin mənbə, səh.75

2 Behişti Əhməd. “Şəxsiyyət və əndişehayi Kaşiful-ğita”, kanuni nəşri əndişeyi islami, Qum, 1370, 1-ci çap, səh.78

3 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 3-cü cild, səh.57-58

1 “Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi”, Seyyid Davud Ağayi, səh.27

2 Həmin mənbə, səh.44

1 Məscid Camei Məhəmməd, “Vəhhabiyyət dər cəzirətul-Ərəb”, Əbrar qəzeti, 25-ci fərvərdin, 1365-ci il 165-ci nömrə, səh.4

2 Səudiyyə hakimləri Əbdül-Əzizin dövründən indiyə qədər İslama yalnız öz qüdrət və mövqelərini möhkəmləndirilməsi və qoruyub saxlanması üçün bir vasitə kimi baxmışlar. Bu məqsədlərinə çatmaq üçün ən yaxşı yol bu olmuşdur ki, İslamı vəhhabiyyət çərçivəsində və əsl dini me`yarlardan xaricdə təqdim etsinlər. Vəhhabiyyətə istinad etməyin səbəbi təkcə bu deyildi ki, özləri onun əsasını qoyub yaysınlar. Əksinə buna görə idi ki, ondan daha yaxşı vasitə seçmək mümkün deyildi. Xüsusilə, bunu nəzərə alaq ki, bu ayin “sultan” və “vəliyyi-əmr” ünvanı, hətta “imam” adı ilə onları tam ixtiyarlı etmiş və sərbəst buraxmışdı. Nəcd alimlərinin gömrükü, teleqrafı tə`mir etmək və sultan Əbdül-Əzizlə müxalifət etməmək barəsindəki tarixi fətvalarında o imam kimi tanıtdırılmışdır. (“Əbrar” qəzeti, 27 fərvərdin 1365, 168-ci nömrə, səh.4

3 “Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi”, Seyyid Davud Ağayi, səh.38-39

*Hal-hazırda vəziyyət elə deyildir ki, hicazlı, yaxud Səudi rejiminin tərəfdarı olan alimlər bu ölkənin daxilində və xaricində Səudi hakimlərinin xaricə bağlılığı, zülm, təcavüzkarlıqlar, fisq-fücur, eybəcərlik və əyyaşlıqlarından xəbərsiz olmasınlar. Amma bütün bunlara baxmayaraq, yenə də onların tərəfini saxlayır, heç olmazsa razılıq əlaməti olaraq sükut edirlər. Çünki onların çoxu bu qurumun öz sülalələrinin qalıb davam etməsini zəruri hesab edir, bə`ziləri də qüdrət qarşısındakı zərurətə əsasən onlara boyun əyirlər. (“Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi”, səh.39)

1 Mühüm məsələ budur ki, Ali-Səudun İslamı nə üçün istəməsi düzgün şəkildə dərk olunsun və bu üslubun səbəbi aydınlaşsın. Xüsusilə buna diqqət yetirək ki, Səudilərin çoxlunun sünnü alimlərinin nəzərində ehtiramla yad edilməsinin səbəbi onların İslamı vasitə qərar vermələridir. Bu məsələ Ərəbistan sərhədlərindən uzaqda, xüsusilə Pakistanda – şiələrin geniş və dərin köklərə malik olduğu bu ölkədə gözəl şəkildə müşahidə olunur... Hələ də Səudiyyə rejimini müdafiə etməyin lazım olmasına inananlar bu barədəki nəzərlərini imandan artıq daha çox siyasi xarakter daşıyan və sünnülərin əqidəvi çərçivəsində güclü bir mərkəziyyətin olmasının zəruri olması barədə nəzərlər və ikinci dərəcəli fikirlər, o cümlədən siyasi, hərbi, iqtisadi məsləhətlər, İslamın zahirinə əməl edən şərif hərəmlərdə və ərəblərin solçu və marksist hökumətlərin qarşısında nisbətən güclü bir qüdrət olduğuna görə onu müdafiə edirlər. (“Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi”, səh.42-43)

2 “Siyasət və hökumət dər Ərəbistani Səudi”, Seyyid Davud Ağayi, səh.42

1 Lapirus İram, “Tarixi cəvamei İslami dər qüruni-nuzdəhom və bistom” (Möhsün Müdir Şanəçinin tərcüməsi), İntişarati Asitani Qüdsi Rəzəvi, 1-ci çap 1376, səh.161

2 Corc Zeydan, “Tarixi təməddüni İslam”, Əli Cəvahir Kəlamın tərcüməsi, “Əmir Kəbir” nəşriyyatı, Tehran, 8-ci çap, 1373, 861-ci, səh.

3 Stanford, “Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), İntişarati Astani Qüdsi Rəzəvi, 1-ci çap 1370, səh.19

1 Osmanlı imperatorluğu 1326-cı miladi ilində vəfat edən Birinci Osmanın adı ilə bağlıdır. Onun canişini olan osmanlılar ölkə sərhədlərini genişləndirdilər. Nəhayət XVI əsrdə öz qüdrətlərinin ən yüksək səviyyəsinə çatdılar. Bu xilafət Macarıstan, Krım, Qara dəniz sahilləri, Balkan, o cümlədən bu günkü Yuqoslaviyanın böyük bir hissəsi (Yuqoslaviyanın dağılmasından əvvəlki sərhədləri), Çexoslovakiya (Çex və Slovak), Albaniya, Rumıniya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Kipir, Əlcəzair, Tunis, Tripoli, Misir və həmçinin 1900-cu ilə qədər əllərində saxladıqları orta şərqin böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Hətta 1822-ci ildə Misrin İngilislər tərəfindən işğal edilməsindən sonra Türkiyə hələ də o dövrdə qalib bir ölkə sayılırdı. (Lisi Robert, “Sərzəmini səlatin”, 110-cu səhifəsinin vərəqaltı çıxarımından)

2 Ordiz professor Çarşi Li. Ozon, İsmail Həqqi, “Tarixi Osmani”, İrəc Nobəxtin tərcüməsi, “Keyhan” nəşriyyatı, Tehran, payız, 1369, 1-ci çap, 2-ci cild, səh.459

1 Fuiyə Klevd, “Nizami Ali-Səud”, səh.18-19

2 “Hicaz” – mane olmaq deməkdir. Bu ad çox böyük qayalıqları və təhlükəli uçrumları olan, Qırmızı dənizin sahilindəki çöllər boyunca yerləşən dağın olduğuna görə deyilir ki, oranı ortadakı səhralardan ayırırdı. Bu təbii bir sərhəd idi və Hicazın qərb sahillərində hədd-hüdud sayılırdı. “Sərzəmini səlatin”, səh.142

3 Lisi Robert, “Sərzəmini səlatin”, səh.122

1 Həmin mənbə, səh.124-125

2 Belə nəzərə çarpır ki, “Sərzəmini səlatin” kitabının müəllifi Hicaz barəsində dəqiq mə`lumata malik deyilmiş. Xüsusilə Hicazın mədəniyyətindən söhbət açdığı zaman bu daha çox mə`lum olur. Halbuki, bu diyar (yə`ni, Mədinə şəhəri) İslam Peyğəmbərinin (s) vətəni idi. İslam da məhz həmin diyardan zahir olub dünyanın bütün yerinə yayılmışdır.

1 Lapirus İram, “Tarixi cəvamei İslami dər qüruni-nuzdəhom və bistom” (Möhsün Müdir Şanəçinin tərcüməsi), səh.28

1 Həmin mənbə, səh.442-443

2 Stanford, “Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), səh.291

1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 2-ci cild, səh.24-25

2 İnayət Həmid, “Seyridər əndişeyi siyasiye ərəb”, “Əmir kəbir” nəşriyyatı, Tehran, 1358, 2-ci çap, səh.7

3 Stanford, “Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), səh.439

1 Əzimi Ruqəyyətus-sadat, “Ərəbistani-Səudi”, Xarici işlər nazirliyinin çap və nəşriyat müəssisəsi, 1375, 2-ci çap, səh.1

1 Həmin mənbə, səh.2-3

1 Qustav Le Bon, “İslam və ərəb sivilizasiyası”, Xisarətül ərəb, Seyid Haşim Hüseyninin tərcüməsi. İntişarati İslami, Tehran, 1364, 1-ci çap 34-35

2 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.137

1 Qustav Le Bon, “İslam və ərəb sivilizasiyası”, səh.61-62-64

2 Lisi Robert, “Sərzəmini səlatin”, səh.80

3 Məscid Camei Məhəmməd, “Vəhhabiyyət dər cəzirətül-Ərəb”, “Əbrar” qəzeti, 19 fərvərdin, 1365, 160-cı nömrə, səh.4

1 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi-İslami”, 3-cü cild, səh.66

1 Məscid Camei Məhəmməd, “Vəhhabiyyət dər cəzirətül-Ərəb”, “Əbrar” qəzeti, 17 fərvərdin, 1365, 159-cu nömrə, səh.4

2 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabiha”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.141

3 Həmin mənbə, səh.86-87

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabilər”, səh.87

2 Həmin mənbə, səh.121

1 Fəqihi, Əliəsğər. “Vəhhabilər”, səh.146

2 Məscid Camei Məhəmməd, “Vəhhabiyyət dər cəzirətül-Ərəb”, “Əbrar” qəzeti

1 Həmin mənbə, səh.4

2 Həmin mənbə

3 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabiha”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.147

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabiha”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.120-121

1 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi-əqaid və məzahibi İslami”, 3 cü cild, səh.56-57

1 Fəqihi Əliəsğər. “Vəhhabiha”, “İntişarati Səba”, Tehran, 1352, 1-ci çap, səh.147

2 Sübhani Cə`fər, “Fərhəngi əqaid və məzahibi İslami”, 3-cü cild, səh.56-57

1 Bu günlərdə əmirliklərin şimal-qərb hissəsində çoxlu neft yataqları vardır. Bir əsr bundan öncə orada xurma və mirvari ticarəti yayılmış, bu da Ehsa məntəqəsini sərvətli bir yerə çevirmişdi. Türkiyənin fəthləri, 1870 və 1890-cı illərdə Ali-Səudun süqutunu sür`ətləndirdi. Çünki Riyaz Ərəbistanın mərkəzi qəbilələrinin itaətini cəlb etmək üçün Ehsanın gəlirinə ehtiyac duyurdu. 1865-ci ildə kapitan Poli vəhhabi imperatorluğunun sərvətini mühasibə etmək qərarına gəldi və bu nəticəyə çatdı ki, təqribən bu sərvətin yarısından çoxu Hüquq və Hisa nahiyəsindən əldə olunur. O dövrdə sözü gedən məntəqə əhalisinin təqribən dörddə biri Riyaz hökumətinin tərafdarları idi. Hisanın əldən verilməsi və məntəqənin 1871-ci ildə türklər tərəfindən işğal olması Ali-Səud üçün ağır zərbə hesab olunurdu. (1913-cü ildə Əbdül-Əziz yenidən Hisanı öz ixriyarına keçirmişdi.) Lisi Robert, “Sərzəmini səlatin”, səh.111, 156-157