Yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi t a r I x I n d ə N

nin  ləğv  edildiyi  və  Qarabağm  bilavasitə  Rusiya  idarəçi- 

liyinə keçirildiyi  elan edirdi.

İbrahimxəlil  xanın  qətli,  xanlığm  ləğvi  və  bununla 

bağlı  işğalçılarm  ikiüzlü  siyasətinin  hamıya  aşkar  olması, 

bunun  ardınca  xamn  mülklərinin  talan  edilməsi,  qara- 

bağhlarm  işğalçılara qarşı nifrətini getdikcə artırırdı.

Qarabağda  və  Azərbaycanm  bir  sıra  vilayətlərində 

Rusiyanm  nüfuzunu  sarsıdan  əsas  səbəblərdən  biri  də 

idarəçilikdə  millətçilik  və  yerli  xüsusıyyətlərin,  əhalinin 

milli  tərkibindəki  nisbətlərin  hesaba  alınmaması  idi.  Bu 

baxımdan  əsli  qarabağlı  olan general Mədətov “Müsəlman 

əyalətləri  hakim i”  təyin  edilmiş  və  onun  iqamətgahı  Şu- 

şada  yerləşmişdi.  Qarabağ  inzibati-ərazi  vahidi  ləğv  edili, 

onun  əvəzində  Şuşa  qəzası  yaradılsa  da,  erməni  tarxan- 

yanlar qəza rəyisi vəzifəsinə təyin edilmişlər,  Şuşada polis 

hakimiyyəti  və  ümumi  nəzarət  ermənilərə  tapşırılmışdır. 

Halbuki,  o zaman  Qarabağ əhalisinin əksəriyyəti Azərbay- 

canlılardan  ibarət  idi.  Qarabağı  tədqiq  edən  baş  qərargah 

kapitanı  Prujanovskinin  16  mart  1885-ci  il  tarixli  ara- 

yışında  deyildiyi 

kimi,  Qarabağda  hakimiyyət  or- 

qanlarmda  vəzifələri  ermənilər  tutmuşdular.  Qarabağda 

hakim xalq  şiələr,  yəni  azərbaycanlıları  idi.  Buna baxma- 

yaraq  ermənilərin  vəzifə  tutmalarmdan  müsəlmanlar  razı 

deyillər.  Onların  başlıca  söhbət  mövzusu  bu  idi  ki,  er- 

mənilər  vəzifələri  tutmaqla  müsəlmanların  güzəranlarma 

zərər  gətirirlər.  Onların  fıkrincə  bu  ermənilər  dünənə  qə- 

dər  müsəlmanlarm  qulu  olublar.  Qarabağlılar  heç  nədən

66

çəkinmədən  işğalçı  hakimiyyət  nümayəndəsi  Pmjanovs- 

kiyə  açıqca  demişdilər:  “Qarabağın  ağası  bizik.  Ermənilər 

bizim qullarımızdı”

(  Tofıq Köçərli.  Qarabağ.  Bakı 2002.  Səh.215-216)

Hələ  Prujanovskidən  xeyli  əvvəl  görkəmli  tarixçi 

A.Bakıxanov  1833-cü ildə Mədətovların bəd əməllərini if- 

şa  etmişdir.  0 ,  gen.  Paskeviçə  yazmışdı:  General  Yerma- 

lovun  ən  yaxın  adamlan  Mədətovlardı.  Onlardan  biri 

general  olmaqla,  üç  ən  yaxşı  əyalətİ  (Qarabağı,  Şəkini, 

Şirvanı)  idarə  edirdi.  Hətta  onlann  nələr  törətməsi  sizə 

məlumdur.  Mədətovlardan  Mirzəcan  Mədətov  isə  bütün 

işləri  öz  əlində  cəmləşdirməkdə  mühüm  rol  oynamışdır.

0 ,  müsəlmanların qatı düşmənlərindən birinə çevrilmişdir.

Mədətovlar  hər  vasitə  ilə  çahşırdılar  ki,  xalqda  çax- 

naşma  yaratsmlar  və  bununla  da  xalqı  rus  silahına  düçar 

edərək  onları  rahat  qırsınlar.  Bu  baxımdan  da  Qarabağda 

və  Naxçıvan  dairəsində  bütün  adamlar  (müsəlmanlar)  ar- 

dıcıl  təqib  olunurdu.  A.Bakıxanov  özünün  əsərlərində  bu 

vəziyyətlə  əlaqəli  Naxçıvan  xanı  Kəlbalı  xanın,  axund 

Mirzə  Qasımm  adım  çəkmişdir.  Belə  ki,  gen.  Mədətov və 

tərxanyanlarm  göstərişi  ilə Qarabağda böyük hörmət  sahi- 

bi  olan,  ən  möhtərəm  Qarabağ  Axundu  Mirzə  Qasımı 

evində  ikən  gecə  tutaraq,  poçt  arabasında  Kazaklarla  Tif- 

lisə  aparıb  bir  müddət  Metex qalasmda  saxlayaraq və  ona 

əzab vermişdilər.

(A.Bakıxanov  “Gülüstani  irəm ”  əsərhri, 

“3anucKu 

nucbMa 

".  Bakı  1983.  S.  263-264)

61

---

X IX   əsr Azərbaycan  şairi  Şuşalı  Qasım  həy Zakir isə 

eraıəni  Tərxanyan  haqqında  yazmışdır:  “Bu  çirkin  əxlaq 

və  hərəkətlərə  tfu.  Bu  qanun-qaydalara  və  işlərə  tfu.  Zül- 

mü  peşə  edən  böyüyə  lənət,  cəfakər  əmrə  tfiı”  tərxanyan 

kimi nacins və murdar olan tayfaya tfu”

Bir  şeirində  Qasım bəy  Zakir “Amma yenə mane  ol- 

du  ehtiyat”  desə  də  yaşadığı  zamanın,  işğalçı  quruluşun 

eybəcərliklərini amansız ifşa edirdi.  O, vazırdı:

Tökülüb çöllərə mülki malımız,

Günbəgündən yam an olur hahmız,

Maşaallah,  gecə-gündüz valımız,

Çalır fortopiano,  oynayır bilyardı.

Şair  avanesləri,  sərkisləri,  semyonları  qamçılayaraq 

deyirdi:

N ə gündə yaradıb Xudavənd bizı,

B iry a n a  apara bilmədik izi,

Gahi Avanesi,  gahi sərkisi,

Gahi də semyonı görən canımız!

Şair  yazırdı  güman  edirəm ki,  nə  vaxtsa ruslar özləri 

Azərbaycan-Rusiya  münasibətlərində  ermənilərin  oyna- 

dıqları çirkin rolu tədqiq edəcəklər.

Bununla  bağlı  1920-ci  ilin  martmda  İngiltərənin par- 

lam entində  xarici  işlər  naziri  lord  Kerzzonun  söylədiklə- 

rinə  baiganə  qalmayacaqlar.

68

«Mənə  elə  gəlir,  siz  erməniləri  səkkiz  yaşında  təmiz 

və məsum bir qız kimi zənn edirsiniz. Bu  fıkirdə çox yanı- 

lırsımz.  Halbuki,  ermənilər  son  dərəcə  vəhşi  davranışları 

ilə  nə  qədər  qantökən  bir  xalq  olduqlarım  qeyri-şərtsiz 

isbat etmişlər».

(Bax.  Cəmil Həsənov.  Azərbaycan  beynəlxalq  münasibət- 

lər sistemində.  1918-1920. Bakı-1992,  səh.246)

69

---

5. TÜRKMƏNÇAY MÜQAVİLƏSİ. ERMƏNİLƏRİN 

QARABAĞA ZORLA KÖÇÜRÜLMƏSİ.

M .Ə.Rəsulzadənin  fıkrincə  Rusiyamn  siyasəti  xalqın 

həssas  əsəblərinə toxunur və  xalqı  azad yaşamaq üçün  dü- 

şünməyə məcbur edirdi. Onlar fürsət düşəndə özünün milli 

varlığmı  izah edirdi.  (M.Ə.Rəsulzadə.  Çağdaş Azərbaycan 

tarixi.  Bakı  1991.  Səh.90)  Belə  bir  fürsət  1825-1826-cı 

ildə  düşdü.  1826-cı  ildə  Abbas  Mirzə  Qarabağa  qoşun ye- 

ritdi.  İkinci  Rus-İran  müharibəsi  başladı.  Bu  Qarabağ  -  

bütövlükdə  Azərbaycan  xalqımn  işğalçılara  qarşı  mübari- 

zəsinə (üsyanına) bir növ siqnal oldu.

Rusiya-İran  müharibəsinin  başlanması  ilə  Rusiyanın 

işğalı  nəticəsində  hakimiyyətdən  məhrum  olub,  cənubi 

Azərbaycana  getməyə  məcbur  olan  Qarabağ  xanı  Mehdi- 

qulu xan və digər Şimali Azərbaycan xanlarınm və onların 

varislərinin  geri  qayıtması  da  xalqın  azad  olmağa ümidini 

artırdı  və  xalqı  işğalçılara  qarşı  açıq  mübarizəyə  qaldır- 

mağa təkan verdi.

A.Potto  yazır:  “Türkiyə  sərhədlərindən  başlayaraq, 

Qarabağın  hüdudlarına  qədər  bütün  məkanı  qiyam  alovu 

bürüdü”.  1826-cı  ilin  sentyabrı  üçün Zaqafqaziyanm geniş 

şərq ərazisi  bütövlükdə  üsyan alovu içərisində idi.  Bu alov 

Azərbaycanm  bu və  ya başqa bölgələrində,  xüsusən  Qara- 

bağda  üsyan  alovu  daha  güclü  püskürürdü.  (B.A.  Potto. 

“Kaeı

eoım a”.  3-cücild,  səh.85-93)

70

ABBAS  MİRZƏ  QACAR

71

---