Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

d
əki əərq dilləri seminariyasının nəər etdigi məcmuənin 6-7-ci cild-
l
əri). Bunlardan baəqa Fridrix Kizenin əərqi oəuz ləhcəsi haqqında 
fransızca əslam ensiklopediyasında bir məqaləsi mövcuddur ki, hər 
iki t
ədqiqat dil tarixi etibarı ilə tədqiqə layiq fikirlərə havidir. 
§8. Türk 
ədəbiyyatı ilə məəəul olan ingilis müəllimlərindən 
Mister Gibbin Osmanlı əerinin tarixinə aid əsərində Bürhanəddin, 
N
əsimi,  Füzuli  haqqında  izahat  vardır.  Fəqət  Gibb  əərqi  oəuz 
l
əhcəsinin, keçdigi səhifələrə və doəurduəu ədəbiyyatının ümumi 
t
əkamülünə lüzumi qədər aəina olmadıəından əsərinin bizə təmas 
ed
ən  parçaları  təzkirə məlumatı  mahiyyətindədir. Füzulinin qə-
z
əllərindən bir neçəsi,  “ Leyli  və Məcnun”undan  bir  parçasını, 
Bürhan
əddin və Nəsiminin mənzumələrindən bir neçəsini mən-
zum olaraq ingilisc
əyə tərcümə eyləmiədir. 
§9. Müv
ərrix Hammer də ədəbiyyatımızın  bəzi dövrlərinə 
aid  qısa  və bəsit olmaqla bərabər bir çox mənzum mətnləri də 
almancaya t
ərcümə etmiədir. 
§10.  əngilis  müvərrixlərindən Mister Riyo tərtib etdigi ka-
taloqunda X
ətainin məsnəvisindən  Füzulinin  “ Leyli  və  Məc-
nun”undan və Məsihinin “ Vərqa və Güləa”sından beə-on sətirlik 
qısaca bəhs edər. 
§11. M
əəhur macar müstəəriqi Vamberi nəər etdigi küçük bir 
əsərində bizim  əərqi  Oəuz  ləhcəsinə təmas ediyor. Vamberi bu 
əsərində Sultan Məcid Qənizadənin  “ Axəam  səbri  xeyir  olar” 
pye
sinin  bir  parçasını  nəər  etdirmiədir.  (Leid,  1901).  Bu  tədqiq 
yalnız filolojiyi əlaqədar edər. 
§12. F
ətəli bin Kəlbəli  Qacarın  Xorasan  civarında  əliayan 
oəuzların Salur, Təkə və Sarık kibi qəbilələrinin ləhcələrini tədqi-
q
ən vücudə gətirdigi  “ Behcət-ül  lüəat”  haqqında  macar  müstəə-
riql
ərindən Tyuri Yutefin (Thüry Lqrseftöt) macarca küçük bir 
risal
əsi vardır (Budapest-1903) Bu da lisani bir qiymətə malikdir. 
 
TÜRKİYƏDƏ YAPILAN TƏDQİQLƏR 
 
1. Türkiy
ədə ədəbiyyata aid vaqe olan əski nəəriyyatda  bi-
zim l
əhcəmiz ədəbiyyatına təmas edən qism haman-haman Füzuli 
46 
 

---

ətrafında vücudə gələn tədqiqlərdir. əbülziya Tofiqin 1293-cü il 
tarixind
ə yazdıəı “ Nümuneye-ədəbiyyate-Osmaniyyə” də Füzuli-
d
ən qayət qısa bəhs edər. Kitaba Füzulinin “ əikayətnamə”si ko-
piy
ə edilmiədir. 
2.  əəhabəddin  Süleyman  “ Tarixe-ədəbiyyate-Osmaniyyə” 
ad
lı  kitabında  (əstanbul,  Sxcaqiyan  mətbəəsi,1328) Füzuliyə bir 
ç ox s
əhifələr  ayırmıədır  (səhifə 72-110).  əəhabəddin  Süleyman 
ədəbiyyat müvərrixi olmadıəından təhlilləri əairanə hissiyatın ifa-
d
əsi əəklindədir. 
3. M
əhəmməd Fuad Köprülüzadə ilə əəhabəddin Süleyma-
nın müətərək yazdıqları “ Yeni Osmanlı tarixe-ədəbiyyatı” (əstan-
bul, əirkəti-mürəssibə mətbəəsi – 1334) adlı əsərlərində Qazi Bür-
han
əddin (səhifə 169-173), Füzuli (səhifə 263-275)  haqqındakı 
izahat romantik bir qiym
ətə haizdir. 
4. Faiq R
əəadın “ Tarixe-ədəbiyyate-Osmaniyyə”sindəki Nə-
simi (s
əhifə 114-119) ilə Füzuli  haqqında  (səhifə 346-369) mə-
lumat ver
ərək  əeirlərindən nümunələr  alıyor. Məlumatı  təzkirə 
mahiyy
ətindədir. 
“ Kitabi-Dədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oəuzan” nüsxəsinin 
fotoqrafı  alınaraq  əstanbulda  Kilisli  Müəllim Rifətin müsəhhəh-
ligi il
ə basılmıədır (əstanbul, mətbəəyi-Amirə 1332). Müəllim Ri-
f
ətin istinsax əsnasında oxuyamadıəı bir çox kəlmə və ifadələrin 
yanında yapdıəı təshihlərin bir çoxu yanlıədır. əünki Qorqud ki-
tabının dili bizim əərqi oəuz ləhcəsi olduəundan xalqımızın indi 
bel
ə qollanmaqda  olduəu  bir  çox  kəlmə və ifadələri Müəllim 
Rif
ət ləhcəmizi bilmədigi üçün bunları yanlıə olmadıəı halda Os-
manlı  ləhcəsinə görə təshih  etmiədir.  Bu  isə elmə doəru  bir  hə-
r
əkət sayılamaz. 
5. Qorqudun kitabı haqqında müdəqqiq müəllim M.Cövdətin 
1334-cü il n
əər etdigi (Yeni məcmuənin fövqəladə nüsxəsi, səhifə 
1338-ci ild
ə çıxmıə bir  tədqiqnaməsi  olduəu  kibi,  1338-ci ildə 
çıxmıə olan “ Dərgah” məcmuəsində yenə bu mövzuya aid ikinci 
bir m
əqaləsi var. M.Cövdət bu məqalələrində Qorqud  kitabının 
“ Oəuznamə” ilə olan münasibəti və Qorqudun əəxsiyyətini tədqiq 
47 
 

---

ediyor; verdigi m
əlumat, mövzunun yalnız bəzi cəhətlərini aydın-
laədırıyor. 
6.  əstanbul  Darülfünunda  türk  lisaniyyatı  professoru  Nəcib 
Asim “ Misirdə yazılmıə bir türkcə kitab” sərlövhəsini daəıyan bir 
m
əqaləsində dərəbəglik  dövrü  əairlərindən Zəririn  əsərləri haq-
qında  küçük  ölçüdə məlumat  veriyor. (Darülfünunun ədəbiyyat 
fakült
əsi məcmuəsi, sayı I, əstanbul, 1334). Müəllif Zəririn əsər-
l
ərinin əərqi oəuzlara aid olduəunu bəzi lüəətlərdən çıxarıyor. Bu 
m
əqalə lisaniyyat nöqteyi nəzərindən yapılmıə bir tədqiqdir. 
7. ədəbiyyatımızın tarixini çox əlaqədar edən yeganə mənbə 
akademik Köprülüzad
ə Məhəmməd Fuadın nəəriyyatıdır. Köprü-
lüzad
ə ilk elmi əsəri olan “ Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər” 
(əstanbul,1918) adındakı kitabında məhdud sətirlə bizim ləhcəmi-
zin yayıldıəı sahədən Dövlətəah Səmərqəndi təzkirəsinə istinadən 
əair-mütəsəvvif Həsənoəludan  bəhs  etmiədir  (səhifə  200-201 
m
ətn və haəiyə). 
Bundan sonra Köprülüzad
ə “ Azəri  ədəbiyyatı  tarixi”  adı 
altında  altı  məqalə nəər  etdi  (əstanbul,  “ Türk  dünyası”  qəzetəsi, 
1919). Bu m
əqalələrdə məmləkətimizin  coərafiyası,  xalqımızın 
qövmi-mahiyy
əti və ləhcəsi  haqqında  qısa  məlumat veriliyor. 
ədəbi əəxsiyyətlərdən Həsənoəlu və Qazi Bürhanəddindən müx-
t
əsər bir surətdə bəhs ediliyor. 
Bu m
əqalələrin Həsənoəlu və Bürhanəddin qismlər ufaq bir 
d
əgiəikliklə  “ Dərgah”  məcmuəsində  təkrar  basıldı  (“ Dərgah, 
əstanbul, 1337, səhifə 8, 1338, səhifə 180) 
Köprülüzad
ənin  “ əqdam”  qəzetəsində (əstanbul,  1338)  Hə-
bibiy
ə aid iki məqaləsi var. Sonradan bu məqalələr böyüdülərək 
H
əsənoəlu haqqındakı məqaləsi ilə bərabər təkrar nəər olunmuə-
dur (ədəbiyyat fakültəsi məcmuəsi, nisan 1925). 
1924-cü ild
ə əərq  kitabxanası  tərəfindən  basılan  Füzuli  di-
vanında  professorun  bir  müqəddiməsi var. Burada dil və ədə-
biyyatımızın Füzuliyə qədər olan təkamülünə və Füzulinin xüsusi 
v
ə ədəbi həyatından qısaca bəhs ediliyor. 
48 
 

---