Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

fünunu, 
ədəbiyyat fakültəsi rəyasəti nəzdindəki yazmalar arasında 
m
əhfuzdur). O vaxta qədər ədəbiyyatımızın bu dövrünə aid Tür-
kiy
ədə baəqa bir tədqiq nəər edilməmiədir. 
Yen
ə son cərəyanları haqqında əstanbulda nəər olunmuə iki 
t
ətəbbönaməmiz var (“ Türk yurdu” məcmuəsi, on beəinci
*
  s
ənə, 
numero 15-16). Bunlar bir t
ədqiq silsiləsinin müqəddiməsidir. 
Son
rakı qismlərin – kommunistlik töhmətilə məcmuədə basılma-
sına izn verilmədiyi için yarımçıq qaldı. 
“ Sərvət-fünun”  məcmuəsində ədəbiyyatımızın  son  cərəyan-
la
rına aid iki məqaləmiz daha var: biri Fətəli Axundov dövründən 
Bakı  türkoloji  qurultayına  qədər davam edən fikri cərəyanları 
xülas
ə edər  (“ Qafqas  türklərində fikri cərəyanlar”,  “ Sərvət-fü-
nun” 23 eylül 1926). əkinci məqalə “ 1905 inqilabının ədəbiyyatı-
mıza yapdıəı əkslərə aiddir (“ Misralarında bombalar daəıyan bir 
əer”  –  “ Sərvət-fünun, 16 Kanuni-əvvəl;  1926).  Ankarada  çıxan 
“ Həyat”  (1927,  numero  16)  məcmuəsindəki Füzulinin bu vaxta 
q
ədər məchul olan “ Söhbətül-əsmar” adındakı əsərinə aid məqa-
l
əmiz də bu cinsdən küçük bir tədqiqdir. 
 
RUSİYADA YAPILAN TƏDQİQLƏR 
 
əski Peterburq Darülfünununda adyunkt ikən L.Budaqov 
Az
ərbaycanda oturan türklərin ləhcəsinə və bu ləhcənin sərfinə 
aid 
əsəri ilə
1
 Mirz
ə Kazm bəyin
2
 türk-tatar dill
ərinin sərf və nəhvi 
haqqındakı kitabı və M.Lazarevin müxtəlif türk ləhcələrinin rus-
caya lüəətinə aid əsəri daha çox dilimizin tarixini əlaqədar edən 
t
ətəbbö namələrdir. 
*
 
əsərin  əlyazmasında  15-ci il göstərilir, ancaq bu mexaniki səhv ola bilər. 
1925-
ci il daha uyəun gəlir. Məcmuə əlimizdə olmadıəından ə.Abidin məqa-
l
əsinin nəər tarixini də müəyyələədirə bilmədik (B.ə.). 
1
 
ə.əəəəəəə:  əəəəəəəəəəəə  əəəəəəəəəəə  əəəəəəə-əəəəəəəəəə  əəəəəəə-
əəəəəəəəə əəəəəəə, əəəəəə 1857. 
2
  Köprülüzad
ə (Azəri ədəbiyyatı tarixi, dördüncü məqalə – “ Türk dünyası”, əs-
tan
bul, 1919) bu adı Mirzə Qasım bəy göstəriyor. Doərusu Mirzə Kazım bəgdir. 
52 
 
                                                 

---

A.Krımskinin ifadəsinə görə Lazarevski institutu professor-
la
rından L.E.Lazarevin 1862-ci ildə “ əəəəəə əəəəə əəəəəəəə 
əəəəəə: əəəəə ə əəəəəəə” sərlövhəsi altında Füzulinin “ Leyli 
v
ə Məcnun”una  aid  bir  əsər  yazmıədır.  Bu  kitab  əlyazması  ha-
lında imiə. 
Rus imperatorluq arxeoloji c
əmiyyətinin  əərq  əöbəsi məc-
mu
əsinin
3
  8,9,19,20-ci cildl
ərində “ Kitabi  Dədəm Qorqud əla-
lisana  taifey-i 
oəuzan” haqqında akademik V.V.Bartoldun: 20-ci 
cildind
ə də Qorqudun tarixi siması haqqında K.ənostrantsevin; 9-
cu cildind
ə Qoqolun hüveyyəti  haqqında  A.Tumanskinin;  10  və 
13-cü cildl
ərində Qorqud haqqında xalq mənqəbələrinə aid A.Di-
vaevin t
ətəbbönamələri vardır. 
Yen
ə eyni məcmuənin səkkizinci cildində “ Duxə Qocə” oəlı 
Dumrul”,  on  birinci  cildində “ Dirsə xan  oəlı  Buəac  xan”,  XIV 
cild. “ Salur Qazanın evinin yaəmalandıəı” on ikinci cildində Sa-
lur Qaz
anın evi yaəma edildigi, XV cildində “ Qam Burə bək oəlı 
Bamsı  Beyrək”in  hekayələri Bartold tərəfindən ruscaya tərcümə 
edil
ərək türkcə mətni ilə bərabər nəər edilmiədir. 
Bunlardan  baəqa  yenə Bartoldun  “ əəəəə əəəəəəə”  məc-
mu
əsinin üç və dördüncü cildlərində də Qorqud haqqında yazısı 
vardır. Bütün bu tədqiqlər Qorqudun gərək əsəri, gərək həyatının 
müxt
əlif cəbhələrinə ayrı-ayrı təmas edər; hiç birisi ümumi təhlil 
əsəri degildir. 
A.Krımski türkiyəli türklərin tarix və ədəbiyyatına aid yaz-
dıəı məəhur əsərində bizim sahəmizə qayət səthi bir surətdə mə-
lumat veriyor: “ Füzuli, Xətai, Məsihi, Qövsi Təbrizi, Vaqif, Mir-
z
ə əəfi, Fətəli Axundov kibi əəxslərin hər biri haqqında bir neçə 
s
ətirlik məlumat verməklə iktifa etmiədir
1
.  
Türkiy
ə ədəbiyyatı qismində də Bürhanəddinə aid məlumat 
veriyor.  Krımski  onun  siyasi  və hərbi tərcümeyi-halı  ilə mühər-
3
 
əəəəəəə  əəəəəəəəəə  əəəəəəəəə  əəəəəəəə  əəəəəəəəəəəəəə  əəəəəəəəə-
əəəəəəə əəəəəəəə 
1
 
əəəəəəə əə əəəəəəəəəəəəəəə  əəəəəəəəəə «əəəəəə  ə  əə əəəəəəəəəəə, 
əəəəəə 1910, əəə. 138-141. 
53 
 
                                                 

---

rirligi  haqqında  Gibb,  Müller  və Hammerə istinadən  qısa  izahat 
veriyor v
ə Bürhanəddinin yigirmi dənə rübaisi ilə on iki dənə 
tuyuəunu ruscaya nəzmən tərcümə etmiədir.  
Bundan 
baəqa  XVI  əsr  ədəbiyyatına  həsr edilən bəhsdə 
Füzulini t
əhlil  ediyor:  Onun  “ Bəngü badə”sini,  divanını,  “ Leyli 
v
ə Məcnun”u ilə “ əikayətnamə”sini müxtəsər bir surətdə gözdən 
keçirmiədir.  “ əikayətnamə”nin  ruscaya  tərcümə  etdigi bir 
parçasını da məqaləsinə əlavə etmiədir. 
 
AZƏRBAYCANDA YAPILAN TƏDQİQLƏR 
 
1.  Mirz
ə Yusif Nersesov tərəfindən Vaqif və müasirlərinin 
əsərlərindən tərtib edilmiə bir məcmueyi-əəarı var. Vaqifin heca 
v
ə əruz vəznilə yazılmıə altmıə bir dənə əeirini havidir. Vaqifdən 
baəqa  daha  yigirmi  dörd  əairin  qitələrindən nümunələr 
göst
əriliyor.  Bunların  içində Vidadi, Mirzəcan,  Aəıq  Pəri, Baba 
b
əydən bir çox nümunə alınmıədır. Məcmuənin baəında Vaqifin 
farsca  yazılmıə  tərcümeyi-halı  vardır;  kitab  yazma  nüsxə 
halındadır. (Bizim gördügümüz iki nüsxədən biri əair Məhəmməd 
S
əid Ordubadi, o biri əair əli Abbas Müznib yoldaəların xüsusi 
kitabxanalarına aiddir). 
2. F.Köç
ərlinin rusca olaraq «əəəəəəəəəə əəəəəəəəəəəəəəə 
əəəəəə adlı  risaləsi, Vaqif, Zakir, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən 
b
əg Məlikov və Ahi haqqında nisbətən təfsilat veriyor: 1903-cü il 
tarixin
ə qədər  ədəbiyyatımızın  müxtəlif sahəsində yalnız  Qafqaz 
türkl
ərində  yetiəən  əəxsiyyətləri də  qısa  sətirlərlə  yad ediyor. 
Köç
ərlinin bu əsəri tərcümeyi-hal risaləsi olmaqla bərabər bir çox 
ənfəs (subyektiv) hökmləri də az degildir (Tiflis, 1903). 
3.Vaqifin m
ənzumələrindən bir qismi Qafqasya əüərasından 
Molla P
ənah Vaqifin ələ düəən  əəarı”  sərlövhəsi  altında  Haəım 
b
əg Vəzirov tərəfindən 115 səhifəlik küçük bir risalə həcmində 
basılmıədır (Bakı, 1908). Məcmuə Haəım bəg qələmi ilə yazılmıə 
Vaqifin t
ərcümeyi-halını də havidir. 
4.M
əhəmməd bəg Mirzə Sərdan  Qarabaəi  tərəfindən tərtib 
edil
ən  “ Riyazül-aəiqin”  1306-cı  ildə əstanbulda  təb  edilmiədir. 
54 
 

---