Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Bütün bu v
əzifələri yapan ozanlar eyni zamanda dərəbəg-
l
ərin məddahı  idi.  əəirət və qəbilə rəislərinin feodalizm aristo-
kratisinin qurduqları “ əülənbəglik, qonaqlıq, ov mərasimi ilə yuə-
qam  ayinl
əri əsnasında
4
 
feodallar haqqında dizilən mədh, dastan 
v
ə mənqəbələrini oxuyaraq ozanlar dualar yapan ozanlardı. Oəuz-
lar Az
ərbaycan və Qafqazda yerləədikdən sonra də “ ozançılıq” 
ç ox müdd
ət yaəamıədır. Zaman keçdikcə ozanın ictimai və bədii 
v
əzifələri  dəgiəməklə bərabər, ozan təbiri də əhalimiz  arasında 
qalxdı.  Sonradan  saz  çalub,  söz  deyən  aəıqlar,  yıəıncaqlarda 
“ bədyəçilik”  yapanlar,  xanəndələr və məddah-dərviələr həp bu 
ozanın müxtəlif dövrlərdə almıə olduəu əəkillərdir. 
4
  Türkiy
ə  ictimaiyyatçılarından  Ziya  Göyalp  aəaəı  təbəqə  xalqın  da  bu 
m
ərasimlərdə iətirak  etdigini  söyləyor:  “ Bir  gün  Xanlar  xanı,  yaxud  bəglər 
b
əgi  bir  toy,  yaxud  bir  əülən yaparaq bütün eli dəvət edirdi. Bunlar  yeyüb 
iç dikd
ən yeni əlbisələr geyüb bürcləri də verildikdən sonra dəvət sahibinin 
t
əklifilə evində hər nə varsa ümumi dəvətlilər tərəfindən yəəma  edilərdi. Bu 
hal d
ə göstəriyor ki, el daim bir kommunist həyatı  yaəayan  xaricə qarəı  bir 
ail
ə-oəuz  cəng təəkilatını  mühafizə  edən  qapalı  bir  cəmiyyətdi”  (“ Türk 
m
ədəniyyəti tarixi”, səhifə 16, əstambul, 1926) 
Fikri q
ərəzlə olaraq kommunistligi “ yəəmagərlik” əəklində göstərən Ziya Gö-
yalp bu xüsusda 
əldəki vəsiqələrin  əksini göstəriyor. Bu mərasimlərdə dərə-
b
əgləri  tərəfindən istismar edilən kəndin  sinfi  iətirak  etmək  haqqından  məh-
rumdu:  yalnız  baə xan  ilə qarısı  və əəirət bəglərinə məxsusdu. Bu məxsusdə 
eyni m
əlumat verən  “ Kitabi-Dədə Qorqud”un  müxtəlif yerlərində mərasim-
l
ərin xan və bəglər tərəfindən tərtib edildigi və burayə “ reislərin, hərbdə ya-
rarlıəı  görülən  “ qəhrəman”ların  dəvət  edildigi  açıq  olaraq  göstəriliyor. Xalq 
zümr
əsinə mənsub olanlardan ancaq “ qopuzci” ilə “ ozan”lar iətirak edərlərdi; o 
d
ə yuxarıya yaltaqlıq yapdıqları üçün. 
70 
 
                                                 

---

ƏŞİRƏT DÖVRÜ 
 
Birinci parça 
 
ƏŞİRƏT DÖVRÜ QAFQAS VƏ AZƏRBAYCANDA  
ƏDƏBİ HƏYATIN BAŞLANĞICI 
 
Qafqas v
ə Azərbaycana gələn köçəbə türklər ilk zamanlar 
əhəmiyyətsiz bir azlıq – əqəliyyət təəkil ediyorlardı. Zaman keç-
dikc
ə yeni-yeni gələn baəqa oəuz qövmləri sayəsində əranın bü-
tün  əimal qismi ilə Qafqazda qüvvətli və mütləq bir əksəriyyət 
vücud
ə gətirdilər
1
.  ərana  gələn  oəuzlar  yalnız  məmləkətimizin 
əimal  parçasında  və Qafqazda yerləəməklə qalmıyorlardı.  Eyni 
za
manda əranın içərilərinə doəru da soxulub oralarda dutunuyor-
lardı. Hətta əranın içərilərinə doəru da soxulub oralarda dutunu-
yorlardı. Hətta əranın qərb sərhədini keçib də əraqa, Anadoluya, 
əimali Suriyayə qədər nüfus ediyorlardı. 
Bunlar 
əksəriyyət etibarilə Azərbaycan və Qafqas topraqla-
rında otlaqdan-otlaəa, yaylaqdan-qıəlaəa qona-köçə əəiri həyatla-
rını  davam  etdirirkən nəhr, göl, dəniz sahillərində də iskan edi-
yorlardı, topraəa yerləəiyorlardı və həyatlarını müstəqər (durucı) 
bir  çalıəma  sayəsində  qazanmaq  üsulunu  yavaə-yavaə  qəbul 
ediyorlardı.  Bu  sürətlə zaman ilərilədikcə oəuzlar  köçəbəlikdən 
k
ənd (köy) həyatına  doəru  gediyorlardı.  Daha  doərusu,  əəiri 
c
əmiyyət həyatını tərk edərək dərəbəglik dövrəsinə giriyorlardı. 
 
Yabançı qarşısında 
əstər Azərbaycanda və  Qafqazda yerləəən türklər, istərsə 
müt
əmadi bir surətdə hərəkətdə bulunan, yaxud yeni gələn əəirət və 
q
əbilələrin özlərilə gətirdikləri əski iqtisadi bədii tələqqilər iki ayrı 
“ kultura” təsiri qarəısında qalmıədı: Sasani “ .....” ilə ərəb “ ......”. 
Bu v
əqtlər Sasani sülaləsi hakimiyyətini əayib etmək üzrə bu-
lunmaqla b
ərabər pəhləvi mədəniyyətinə dəvam edib gediyordı. 
1
  Mütl
əq  əksəriyyəti doəuran mühacirətlər XIII əsrə qədər davam edən oəuz 
axınları sayəsində hasil olmuədur. Buralara sonrakı bəhslərdə yaxınlaəacaəız. 
71 
 
                                                 

---

əran qövmləri arasında hakim olan farscadan baəqa pəhləvi ləhcəsi 
d
ə çox  yayılmıə və qüvvətli bir ədəbiyyata malik ləhcə idi ki, 
oəuzların  yayıldıəı  yerlərdə də hakim olan pəhləvicə idi. Mister 
Braunun (
əcəm  ədəbiyyatı  tarixi)  ifadəsinə görə Sasanilər zama-
nında pəhləvi ləhcəsinə tərcümə olunan əski yunan və hind əsərləri 
buralarda münt
əəir olduəu kibi Zərdüətün “ Avesta”sı da Azərbay-
can v
ə Qafqaz atəəkədələri  ətrafında  vücudə gələn təəkilatların 
“ müqəddəs  kitabı”  idi.  Müxtəlif ictimai və dini tələqqilərə malik 
g
ərək mutəkkin, – gərək köçəbə olsun – əslən “ turani” və “ arani” 
olan qövml
ər arasında vaqe mülul və nüfuz sayəsində pəhləvi mə-
d
əniyyətinin ünsürləri ümumi say etibarilə daha zəif olan oəuz əəi-
r
ətləri arasına girməgə baəladı; fəqət bu təsirin hiç bir zaman onları 
tamamil
ə qapladıəı  iddia  ediləməz.  əünki  pəhləvi mədəniyyəti 
yeni t
əəəkkül etməyə baəlayan  islam  mədəniyyəti ilə sarsılıyor; 
“ Avesta”nın ehkamı yerində “ Quran ədəbiyyatı” qaim oluyordı. 
əox qüvvətli olan “ Quran ədəbiyyatı” bir tərəfdən fars və pəh-
l
əvilərini  boəarkən o biri tərəfdən də oəuzları  öz  qanadı  altına 
alıyordı.  Bununla  bərabər bu maddi və mənəvi  qarıəıqlıq  içində 
türkl
ər yenə çöl həyat sistemlərini yaəayorlardı. Müsəlmanlıəı qə-
bul etm
əklə bərabər  ərəb  ədəbiyyat və bədiiyyatına  yabancı  olan 
köç
əbələr, o dərəcədə də əran  qövmləri  ədəbiyyatının  təsirindən 
uzaqdı. Bunlar öz bədii ehtiyaclarını təyin edərkən Orta Asiyadan 
sürükl
əyüb gətirdikləri öz aəız ədəbiyyatlarını dəvam etdiriyorlardı. 
 
X
əlq ədəbiyyatı – çadır ədəbiyyatı 
əəirət dövründə əifahi  mahiyyətdə baəlayaraq  sonralar  qis-
m
ən yazılı bir əəkil alan xəlq ədəbiyyatının bütün məhsulları iəci-
k
əndli  sinfinin  malı  ədd olunamaz. Xəlq  əfsanə və əsətirlərində 
z
əfi mövzu (motiv) çox azdır. Olsa-olsa yalnız dil və əəkil etiba-
ril
ə xəlq ədəbiyyatının səciyyəsini daəıyırlar. Haman-haman cüm-
l
əsi rəislərin,  xanların,  bəglərin  əücaət və dəvalarından  onların 
ölümünd
ən hasil olan təsirdən bəhs edər. “ Qorqud əfsanələri buna 
göz
əl bir misaldır”. 
Bu mahiyy
ətdə xəlq ədəbiyyatı yalnız mənqəbələrdən ibarət 
degildir. Bir ç ox atalar sözü v
ə sairə belə var ki, feodallar ətrafın-
72 
 

---