Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Koroğlu hekayəsi
- İKİNCİ PARÇA ƏŞİRƏT DÖVRÜ İLƏ DƏRƏBƏGLİK DÖVRÜ ARASINDAKI KEÇİD ZAMANI Qafqas v
etm əgə müvəffəq olan müdəqiq M.Cövdət bu məsələlərin özündə bul unduəunu böyle anlatıyor: “ Mühərriri-aciz, yüzə yaxın bir yekun tutan bu m əsəlləri istinsax etdigim cəhətlə “ Kitab-i Dədə Qorqud”a xidmətən nəəri niyyətindəyəm. Hicrətin dördüncü əsrində cari zərb-məsəlləri də bir məxəzi-ərəbidən topladım” (“ Yeni məcmiyə”, əstanbul-1334) Bunları görməgə nail olmaqla bərabər “ Kitabi-Qorqud”da bir neç ə atalar sözünə təsadüf etdik; bunların risalədə imdi əhali- mizc ə unudulan bu atalar sözlərini əski imlasilə buraya nəql edi- yoruz: – “ Yad oəlı saəlaməələ oəul olməz, böyüyəndə Salur gedər gördüm dem əz” (səhifə 3) – “ Qərə eəəək baəınə üyən ursən qatır olmaz” (səhifə 3) – “ Qəravaəə ton geydirsən qadın olmaz” (səhifə 3) – “ əski pambuq bez olmaz” (səhifə 3) – “ Qərə düəmən dust olmaz” (səhifə 3) – “ Oəul kimdən olduəun ana bilür” (səhifə 4) – “ əafil baəın aərısın bunu bilür” (səhifə 4) – “ əksüz oəlanın dili acı olur” (səhifə 143) – “ Oəuzun arsızı türkmənin dəlisinə bənzər (səhifə 139) – “ At ayaəı külək olur Ozan dili çevik olur” (səhifə 9). – “ Yalnız yigit alp olmaz Yovəan dibi bərk olmaz” (səhifə 139). Koroğlu hekayəsi Son zamanlar vüqu bulan t ədqiqlər sayəsində əimdi böylə qüvv ətlə yaəayan «Koroəluə hekayəsinin əski oəuz köçəbələrinə m əxsus olduəu meydana çıxmıədır. Bu hekayət bilxassə ingilis müd əqqiqlərindən Haduzkonun Qafqaz türkləri arasında Koroəlu haqqında yapdıəı qiymətli tədqiqatdan sonra baəlamıədır. Bu zat 1840 tarixind ə məmləkətimiz əhalisi içində yaəayaraq Koroəlu m ənqəbəsinin əayan-diqqət bir tərzdə geniə və əski bir əəklini bulub n əər etmiədir. 79 Axir ən bu xüsusda təhlildə bulunan etimad ediləcək tatar müv ərrixlərindən Zəki Velidi də bu mənbəqənin gök türklərə m ənsub əski oəuz əəirətlərinə aid olunduəunu və bunun bəzi id- diaya gör ə XVI əsrdə degil islamiyyətin intiəarindən əvvəl Sasa- nil ər zamanında Xorasan hövzəsində oəuz köçəbələri ilə iranlı- ların boəuəduəu dövrlərdə vücude gəldigini söyləyir. Bu tarix- l ərdən sonra davam edən mühacirət sayəsindədir ki, Azərbaycan, Qafqaz v ə Anadolu əhalisi içində yayılmıədır. Koroəlu mənqəbəsi yalnız bu saydıəımız yerlərdə qalmamıə, diyardan-diyara dönüb dolanan köç əbə əəirətlər sayəsində özbək v ə qazaq qovmlarında da intiəar etmiədir. 1 Sasanil ər devrindən zamanımıza qədər keçən böyük zaman içində hasil olan iqtisadi, siyasi d əyiəikliklər də bu hekayənin mövzusunda da bir çox degi- əikliklər yapılmıədır. Hələ əstanbulda gərək daəbasması, gərək m ətbəə basmasilə təb edilən «Koroəluə hekayəsi qayət mənasız bir əəkildə təhrif edilmiədir. Bunlarda mövzu – Anadolunun mü əyyən bir qismində vaqe olmuə kibi göstəriliyor. Halbuki Ha- duz Konun t ədqiqinə görə əsil mövzu Xorasan civarında yaəayan bir türk s ərhəd beginin acəmlərlə olan müharibəsinə aiddir. «Oəuznaməənin bizə qalan mühüm qismlərindən biri də « Kitab-i D ədə Qorqud əla-lisan taifeyi oəuzanə adı altında top- lanılan lesrandlar məcmuəsidir: fəqət bunlar islamlaəmıə «Oəuz- nam əənin bir qismi olduəundan «Qorqudə kitabını ərəb dilinin əhalimiz arasında yapmaəa baəladıəı ictimai təsirləri gözdən ke- ç irdikd ən sonra tədqiq edəcəgiz: fəqət islamlaəmıə «Oəuznaməə müs əlmanlıəın mütazu bir əəkil aldıəı dövrün degil, ilk istimalə dövrünün xarakterl ərini təmsil etdigindən burada ərəb istilasının ilk zamanlarını qısaca gözdən keçirəcəgiz. 1 Türk ədəbiyyatı tarixi: Köprülüzadə. səh.68. 80 İKİNCİ PARÇA ƏŞİRƏT DÖVRÜ İLƏ DƏRƏBƏGLİK DÖVRÜ ARASINDAKI KEÇİD ZAMANI Qafqas v ə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən istilası Daha ç ox tarixl ə əlaqədar edəcək bu mövzu haqqında biz burada qay ət qısa məlumat verəcəjiz: ərəbistan çöllərini qapsa- yan islamiyy ət, xəlifə əmər zamanında qonəu dövlətlərə də tə- cavüz ə keçdi. Daxilən dərəbəglik sisteminin doəurduəu anarəi yüzünd ən xaricən də əimaldən axan Xəzər türklərinin mütəmadi axınları ilə bərbad bir hala gələn əranın Sasanilər dövləti bu t əcavüz sayəsində ortadan qalxdı; ərəb orduları Azərbaycan və Qafqas ə girdi. Hicri 22 tarixindən sonra məmləkətimiz ərəb isti- lası altında bulunmuədur. O vaxta qədər “ Albaniya” adilə yad edil ən bizim əərq-cənubi Qafqaz qitəsi “ Aran” adını aldı. “ Aran” adına müsəlman sikkələrində ancaq 708-709 tarixlərindən etiba- r ən təsadüf edilməkdədir ki, bu də ərəb xəlifəsi Birinci Vəlid (705- 715) zamanı deməkdir 1 . Qafqas əimalən Dərbəndə qədər ərəblərin iəəalı altında bulu- nuyordu; burada onların qüvvətli orduları hakimdi. Artıq yuxarı- da zikr edil ən tarixdən sonra məmləkətimiz ərəbistanın bir vila- y əti ədd ediliyordu və bütün idari iələr Baədad hökuməti tərəfin- d ən vali mənsəbində nəsəb olunan bir məmur mədəvi edilmiədi. Bu m əmurlar vasitəsi ilədir ki, məhəlli iəçi əhalinin istehsalatı, ip əgi, duzu, yunu və sairəsi əlindən alınaraq böyük miqdarda vergi əəklində mərkəzə göndəriliyordu. Mərkəzin Azərbaycan və Qa fqazlılara tətbiq etdigi siyasət sayəsində islam dini əhalimiz arasındə VII əsrin ikinci yarısı və VIII əsrin baəlarındə özünə qəti bir mövqe qazandı. 1 «əəəəə əəəəəəəəəəəəə əəəəəəəə ə əəəəəəə əəəəəəəəəəəəə əəəəə. əəə.27. 81 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|