Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

yaəayan oəuz mənqəbələri müxtəlif səbəblərlə bilxassə xalqın uc-
qar k
əndlərdə yaəayan təbəqələri içində böylə qüvvətli bir surətdə 
inkiəaf edən quran ədəbiyyatının təsiri altında yerini islami bir əə-
kild
ə olan xalq mübdəələrinə tərk edərək əski simasilə meydan-
dan qalxmıədır və qismən də islami bir əəkildə xalq arasındə ya-
əamıədır ki, bu əəkildən bizə qalan məəhur Qorqud hekayələridir. 
 
“ Kitabi-Dədə Qorqud əla-lisan taifeyi-oğuzan” 
Bundan yüz yıl əvvəl Avropada, otuz yıl əvvəl Rusiyada ge-
niə bir surətdə elmi  maraq oyandıran bu kitab haqqında son za-
manlarda Türkiy
ədə də tək-tük tədqiqlər  yapıldıəı  halda  Qafqas 
m
ətbuatında heç də bir diqqət cəlb etməmiədir. Berlin Kral kitab-
xanasından  fotoqrafı  alınaraq  əstanbulda  Kilisli  müəllim Rifət 
t
ərəfindən təb edilən  kitabın  mətni  bir  çox  yanlıəlıqlara  havidir. 
Mü
əllim Rifət  istinsax  əsasında  mənasını  anlayamadıəı  kəlmə 
ifad
ələrin  yanında  yapdıəı  təshihlərin  bir  çoxu  doəru  degildir. 
əünki  Qorqud  kitabının  dili  bizim  Qafqas  və azərbaycanlıların 
qonuəduəu  əərqi  oəuz  ləhcəsi  olduəundan  bizim  indi  belə qol-
landıəımız  bir  çox  kəlmələri ifadələri Müəllim Rifət bilmədigi 
üçün bunları yanlıə olduəu halda Osmanlı türkcəsinə görə təshih 
etmiədir. Məsəl üçün bir qaçını göstərəlim: 
38-ci s
əhifədə böylə bir cümlə var: “ bir gün olə (........) dü-
əəm öləm, yerimdə yurdumdə kimsənə salmıyə”. Bundə “ düəəm, 
öl
əm” kəlmələrini (...........) əəklində təshih ediyor; halbuki bizim 
l
əhcəmizdə düəim-öl”üm (....................) tərzində qollanılır. 
65-ci s
əhifədə”dəki sənin yüzinə mən gülmərəm” cümləsin-
d
əki “ yüzünə” kəlməsini “ yurdunə” əəklində tamamilə səhv ola-
raq t
əshih edilir; halbuki bu ifadə indi belə bizim ləhcəmizdə 
vardır.  “ əillə”  (sillə) kəlməsini də anlamıyan  müəllif (qətiyyən 
yanlıə) iəarətilə göstərmiədir. 
Halbuki “ mərə noldunuz, didi, bir əillə birinə, bir əillə birinə 
urdı” (səhifə 143) cümləsinin özü də göstəriyor ki, “ əillə kəlməsi 
bizim l
əhcəmizin hazırda belə yaəayan kəlmələrindəndir. 
Qorqud kitabının Drezdendəki yazma nüsxəsini bilizzat gö-
zil
ə görən və tədqiq edən Bartold mətndə kitabın  adı  “ Kitabi-
85 
 

---

D
ədəm Qorqud əla-lisan  taifey-i  oəuzan”  olduəunu  söyliyor
1
. 
Mü
əllim Rifət isə “ Dədəm”dəki zəmir ədatı “ m”-i atmıə “ tayfə” 
k
əlməsini də Osmanlı aəzına görə “ taefe” yazmıədır. 
Kitabımızın biblioqrafi qismində yad etdigimiz Qorquda aid 
bütün m
ənbələr Bartoldun ilk məqaləsindəki qısa sətirlər müstəs-
na olmaq əərtilə Qorqud kitabının dil və ədəbiyyat tarixi nöqteyi-
n
əzərindən əhəmiyyət və qiymətini təhlil edəcək ümumi mahiy-
y
ətdə degil; biz burada bütün bu tədqiqləri gözdə tutaraq Azər-
baycan v
ə Qafqaz türkləri ədəbiyyatının ən qiymətli vəsiqələrin-
d
ən olan Qorqud kitabını ümumi bir təhlilə məruz buraxacaəız. 
 
Drezden kitabxanasındakı mətnin yazıldığı tarix 
“ Qorqud” kitabının mətn-teksti Drezden kitabxanasının XVI 
əsr  əlyazmaları  arasında  hifz  edilməkdədir. Demək olar ki, yaz-
ma
ların  kataloqunu tərtib edən  Fleyəer  mətnin bu əsrdə yazıldı-
əına qənaət hasil etmiədir. Bartold da mətnin yazıldıəı tarixi araə-
dırarkən həmən-həmən eyni nəticəyə vasil olur. Mumileyh deyir 
ki, m
ətnin son səhifələrindən birində “ Osman paəanın ölüm tarixi 
993” (miladi 1585) tərzində bir qeyd var. Bu qeyddən də əlyaz-
ma
sının o vaxtlar (yəni 1585 radələrində), yaxud az sonra yazıl-
dıəı istixrac edilə bilər
1
. 
Halbuki, bizc
ə bir kitabın mətni xaricində gəliəi gözəl qeyd 
edil
ən bir vəfat  tarixi,  o  kitabın  yazılmıə və yazıldıəı  tarix  ilə 
əlaqədar olmaz. Bunun üçün mətnin  yazıldıəı  tarixi,  böylə bir 
ölüm tarixind
ən çıxarmaəa çalıəmaq doəru nəticə verməz. 
əski türk ailələrində bir adət  vardı:  birisi  doədumu  və ya 
öldümü v
ə yaxud zəlzələ, aclıq, xəstəlik, istila kimi mühüm hadi-
s
ələr zühur etdimi; vəqənin tarixi, ailənin böyüyü yaxud oxumaq 
1
 
əəəəəəəəəəə də eyni ərəbcə sərlövhəni qoyur və ruscaya da böylə tərcümə 
ediyor: 
«əəəəə ə əəəə əəəə əəəəəəə əə əəəəə əəəəəəəə əəəəəəə (əəəəəə 
ə əəəəəəə ə əəəəəəə – əəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəəəəə əəəəə. əəəə. əəəəəə. 
əə-əə, əəə.əə.əəə. I,əəə. 40-46) 
1
 
əəəəəə əəəəəə əəəəəəə əəəə.əəə.əəəəə.  əəəəə.əəəəəə.  əəəəəəəə,  əəə 
VIII
,əəə.209-218 
86 
 
                                                 

---

bil
əni, bir-iki sətirlə  evdə  bulunan la-əli-əl-yəqin  bir  kitabın 
(
əksəriyyətlə Quranın) baəına ya sonuna qeyd edərlərdi. 
Osman paəa adında zatın ölümünün qeydi də bu surətlədir. 
Bu kibi qeydl
ər üçün mütləqa  kitabın  qədim və yaxud  yaxın 
zamana aid olduəuna baxılmaz. Ola bilir ki, Osman paəanın vəfat 
tarixi qeyd edil
ən mətn çox qədim bir zamanda yazılmıədır. 
“ Qorqud” kitabını öz kataloqunun XVI əsrə mənsub yazma-
lar iç ind
ə qeyd edən Fleyəeri aldadan səbəb də bəlkə bu sətirlik 
qeyddir. 
Akademik Köprülüzad
ə müəyyən bir vaxt göstərməyərək bu 
yazmanın  Osmanlı  dövlətinin təəkilindən sonra təsbit  edilmiə 
olduəunu iddia edir
1
. Burada t
əsbit kəlməsi istinsax mənasına ol-
mayıb da əifahi vəziyyətində ikən kaəız üzərinə qonulduəu məq-
s
ədilə qollanılırsa,  o  halda  bir  az  düəünmək  lazım  gəlir.  əünki 
əbubəkr Abdullah ibn Aybək  əl-Dəvadarinin verdigi məlumat 
mocibinc
ə – Qorqud kitabındakı mündəricat “ Oəuznamə” adı al-
tında  çox  əvvəllər türkcə olaraq təsbit  edilmiədir. Sonralar fars-
caya, farscad
ən də ərəb dilinə tərcümə olunmuədur  ki,  Dəva-
darinin XIV 
əsrin  baəlarında  gördüyü  “ Oəuznamə”nin  ərəbcə 
t
ərcüməsidir. Dəvadarinin Osmanlı dövlətinin hənuz təəkil etmək 
üzr
ə bulunduəu  tarixlərdə yaəadıəını  də əlavə edərsək, kitabın 
daha 
əvvəllər təsbit qəbul etməmiz  lazımdır.  O  halda  bu  tərzi-
ifad
əyi biz ancaq əldəki kitabın Osmanlı dövlətinin quruluəundan 
sonra kopiy
ə edildigi əəkildə qəbul etmək məcburiyyətindəyiz. 
Osmanlı dövlətinin təəgilinin mütəaqib kopiya edildiyi fikri-
ni ver
ən yeganə vəsiqə “ Qorqud” kitabının iki cümləsidir: 
“ Qorqud” ata ayıtdı axır zamanda xanlıq gerü Qayidə dəkə 
kims
ənə əllərindən almıyə axır zaman olub qiyamət qopuncə. Bu 
didügi Osman n
əslidir iədə sürilüb gidəyüdir” (səhifə 3). Bir də 
Qam Bur
ə bəg  oəlı  Bamsı  Beyrək”  hekayəsində “ əstanbul”  kəl-
m
əsinin yad edilməsidir. “ Bay Burə bəg yeni bir aəlı doəduəu za-
man bazırganlarını çaəıraraq əmr veriyor: 
1
Türk 
ədəbiyyatı tarixi – Böyük qism, cild I, səhifə 59. 
87 
 
                                                 

---