yaəayan oəuz mənqəbələri müxtəlif səbəblərlə bilxassə xalqın uc-
qar k
əndlərdə yaəayan təbəqələri içində böylə qüvvətli bir surətdə
inkiəaf edən quran ədəbiyyatının təsiri altında yerini islami bir əə-
kild
ə olan xalq mübdəələrinə tərk edərək əski simasilə meydan-
dan qalxmıədır və qismən də islami bir əəkildə xalq arasındə ya-
əamıədır ki, bu əəkildən bizə qalan məəhur Qorqud hekayələridir.
“ Kitabi-Dədə Qorqud əla-lisan taifeyi-oğuzan”
Bundan yüz yıl əvvəl Avropada, otuz yıl əvvəl Rusiyada ge-
niə bir surətdə elmi maraq oyandıran bu kitab haqqında son za-
manlarda Türkiy
ədə də tək-tük tədqiqlər yapıldıəı halda Qafqas
m
ətbuatında heç də bir diqqət cəlb etməmiədir. Berlin Kral kitab-
xanasından fotoqrafı alınaraq əstanbulda Kilisli müəllim Rifət
t
ərəfindən təb edilən kitabın mətni bir çox yanlıəlıqlara havidir.
Mü
əllim Rifət istinsax əsasında mənasını anlayamadıəı kəlmə
ifad
ələrin yanında yapdıəı təshihlərin bir çoxu doəru degildir.
əünki Qorqud kitabının dili bizim Qafqas və azərbaycanlıların
qonuəduəu əərqi oəuz ləhcəsi olduəundan bizim indi belə qol-
landıəımız bir çox kəlmələri ifadələri Müəllim Rifət bilmədigi
üçün bunları yanlıə olduəu halda Osmanlı türkcəsinə görə təshih
etmiədir. Məsəl üçün bir qaçını göstərəlim:
38-ci s
əhifədə böylə bir cümlə var: “ bir gün olə (........) dü-
əəm öləm, yerimdə yurdumdə kimsənə salmıyə”. Bundə “ düəəm,
öl
əm” kəlmələrini (...........) əəklində təshih ediyor; halbuki bizim
l
əhcəmizdə düəim-öl”üm (....................) tərzində qollanılır.
65-ci s
əhifədə”dəki sənin yüzinə mən gülmərəm” cümləsin-
d
əki “ yüzünə” kəlməsini “ yurdunə” əəklində tamamilə səhv ola-
raq t
əshih edilir; halbuki bu ifadə indi belə bizim ləhcəmizdə
vardır. “ əillə” (sillə) kəlməsini də anlamıyan müəllif (qətiyyən
yanlıə) iəarətilə göstərmiədir.
Halbuki “ mərə noldunuz, didi, bir əillə birinə, bir əillə birinə
urdı” (səhifə 143) cümləsinin özü də göstəriyor ki, “ əillə kəlməsi
bizim l
əhcəmizin hazırda belə yaəayan kəlmələrindəndir.
Qorqud kitabının Drezdendəki yazma nüsxəsini bilizzat gö-
zil
ə görən və tədqiq edən Bartold mətndə kitabın adı “ Kitabi-
85
D
ədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oəuzan” olduəunu söyliyor
1
.
Mü
əllim Rifət isə “ Dədəm”dəki zəmir ədatı “ m”-i atmıə “ tayfə”
k
əlməsini də Osmanlı aəzına görə “ taefe” yazmıədır.
Kitabımızın biblioqrafi qismində yad etdigimiz Qorquda aid
bütün m
ənbələr Bartoldun ilk məqaləsindəki qısa sətirlər müstəs-
na olmaq əərtilə Qorqud kitabının dil və ədəbiyyat tarixi nöqteyi-
n
əzərindən əhəmiyyət və qiymətini təhlil edəcək ümumi mahiy-
y
ətdə degil; biz burada bütün bu tədqiqləri gözdə tutaraq Azər-
baycan v
ə Qafqaz türkləri ədəbiyyatının ən qiymətli vəsiqələrin-
d
ən olan Qorqud kitabını ümumi bir təhlilə məruz buraxacaəız.
Drezden kitabxanasındakı mətnin yazıldığı tarix
“ Qorqud” kitabının mətn-teksti Drezden kitabxanasının XVI
əsr əlyazmaları arasında hifz edilməkdədir. Demək olar ki, yaz-
ma
ların kataloqunu tərtib edən Fleyəer mətnin bu əsrdə yazıldı-
əına qənaət hasil etmiədir. Bartold da mətnin yazıldıəı tarixi araə-
dırarkən həmən-həmən eyni nəticəyə vasil olur. Mumileyh deyir
ki, m
ətnin son səhifələrindən birində “ Osman paəanın ölüm tarixi
993” (miladi 1585) tərzində bir qeyd var. Bu qeyddən də əlyaz-
ma
sının o vaxtlar (yəni 1585 radələrində), yaxud az sonra yazıl-
dıəı istixrac edilə bilər
1
.
Halbuki, bizc
ə bir kitabın mətni xaricində gəliəi gözəl qeyd
edil
ən bir vəfat tarixi, o kitabın yazılmıə və yazıldıəı tarix ilə
əlaqədar olmaz. Bunun üçün mətnin yazıldıəı tarixi, böylə bir
ölüm tarixind
ən çıxarmaəa çalıəmaq doəru nəticə verməz.
əski türk ailələrində bir adət vardı: birisi doədumu və ya
öldümü v
ə yaxud zəlzələ, aclıq, xəstəlik, istila kimi mühüm hadi-
s
ələr zühur etdimi; vəqənin tarixi, ailənin böyüyü yaxud oxumaq
1
əəəəəəəəəəə də eyni ərəbcə sərlövhəni qoyur və ruscaya da böylə tərcümə
ediyor:
«əəəəə ə əəəə əəəə əəəəəəə əə əəəəə əəəəəəəə əəəəəəə (əəəəəə
ə əəəəəəə ə əəəəəəə – əəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəəəəə əəəəə. əəəə. əəəəəə.
əə-əə, əəə.əə.əəə. I,əəə. 40-46)
1
əəəəəə əəəəəə əəəəəəə əəəə.əəə.əəəəə. əəəəə.əəəəəə. əəəəəəəə, əəə
VIII
,əəə.209-218
86
bil
əni, bir-iki sətirlə evdə bulunan la-əli-əl-yəqin bir kitabın
(
əksəriyyətlə Quranın) baəına ya sonuna qeyd edərlərdi.
Osman paəa adında zatın ölümünün qeydi də bu surətlədir.
Bu kibi qeydl
ər üçün mütləqa kitabın qədim və yaxud yaxın
zamana aid olduəuna baxılmaz. Ola bilir ki, Osman paəanın vəfat
tarixi qeyd edil
ən mətn çox qədim bir zamanda yazılmıədır.
“ Qorqud” kitabını öz kataloqunun XVI əsrə mənsub yazma-
lar iç ind
ə qeyd edən Fleyəeri aldadan səbəb də bəlkə bu sətirlik
qeyddir.
Akademik Köprülüzad
ə müəyyən bir vaxt göstərməyərək bu
yazmanın Osmanlı dövlətinin təəkilindən sonra təsbit edilmiə
olduəunu iddia edir
1
. Burada t
əsbit kəlməsi istinsax mənasına ol-
mayıb da əifahi vəziyyətində ikən kaəız üzərinə qonulduəu məq-
s
ədilə qollanılırsa, o halda bir az düəünmək lazım gəlir. əünki
əbubəkr Abdullah ibn Aybək əl-Dəvadarinin verdigi məlumat
mocibinc
ə – Qorqud kitabındakı mündəricat “ Oəuznamə” adı al-
tında çox əvvəllər türkcə olaraq təsbit edilmiədir. Sonralar fars-
caya, farscad
ən də ərəb dilinə tərcümə olunmuədur ki, Dəva-
darinin XIV
əsrin baəlarında gördüyü “ Oəuznamə”nin ərəbcə
t
ərcüməsidir. Dəvadarinin Osmanlı dövlətinin hənuz təəkil etmək
üzr
ə bulunduəu tarixlərdə yaəadıəını də əlavə edərsək, kitabın
daha
əvvəllər təsbit qəbul etməmiz lazımdır. O halda bu tərzi-
ifad
əyi biz ancaq əldəki kitabın Osmanlı dövlətinin quruluəundan
sonra kopiy
ə edildigi əəkildə qəbul etmək məcburiyyətindəyiz.
Osmanlı dövlətinin təəgilinin mütəaqib kopiya edildiyi fikri-
ni ver
ən yeganə vəsiqə “ Qorqud” kitabının iki cümləsidir:
“ Qorqud” ata ayıtdı axır zamanda xanlıq gerü Qayidə dəkə
kims
ənə əllərindən almıyə axır zaman olub qiyamət qopuncə. Bu
didügi Osman n
əslidir iədə sürilüb gidəyüdir” (səhifə 3). Bir də
Qam Bur
ə bəg oəlı Bamsı Beyrək” hekayəsində “ əstanbul” kəl-
m
əsinin yad edilməsidir. “ Bay Burə bəg yeni bir aəlı doəduəu za-
man bazırganlarını çaəıraraq əmr veriyor:
1
Türk
ədəbiyyatı tarixi – Böyük qism, cild I, səhifə 59.
87
Dostları ilə paylaş: |