Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
da t əəəkkül etmiədir. Məsəla bin yıl əvvəl yaəadıəı “ Divani lüəat it- türk”in dərc etməsindən anlaəılan bir atalar sözü alıyoruz ki, t əmamilə əəirət aristokrasinin ruhunu ehtiva ediyor: Alplar birla uruəma B əglər ilə turuəma. m ənası: “ Qəhrəmanlar ilə vuruəma B əglərə söz qaytarma”. Gönd ə irıq yoq B əgda qıyıq yoq. m ənası: “ Göndə çatlaq yox, b əgdə sözdən dönmək yox”. “ Kitab-i Dədə Qorqud”un göstərdigi bu məsəl də eyni mahiyy ətdədir: Qaravaəa (qarabaəə) ton geydirsən qarı olmaz. əəirət bəgləri ətrafında vücudə gələn bu ədəbiyyatla saray padəahları ətrafında yaradılan divan-saray ədəbiyyatı arasında psixoloji c əhətdən heç bir fərq yoxdur. Xəlq ədəbiyyatının çər- ç iv əsi içində olan mübdələrin həpisi, əəirət bəgləri tərəfindən is- tismar edil ən kəndli-iəçi sinfinin ədəbiyyatı ədd ediləməz. Bun- dan dolayı əəirət bəgləri ətrafında doəan ədəbiyyata biz sarayın ilk əəkli olan əəirət bəg və xan çadırlarına izafətən “ çadır ədə- biyyatı” diyoruz. Kütl əvi xəlq ədəbiyyatının ilk dövrlərinə aid qədim vəsiqə- l ərə malik olmadıəımız kibi 1 çadır ədəbiyyatı haqqında da hənuz bol material bulunmamıədır. Bu ədəbiyyatın ən eyi nümunəsi sonrada n “ Oəuznamə” adını alan mənqəbələr məcmuəsidir. “ Oğuznamə” Biz ə qədər gəlməyən “ Oəuznamə”nin mahiyyəti haqqında ilk m əlumat verən Misirdə hökmdarlıq etmiə olan Məlik Nəsirəd- din M əhəmməd bin Qlavunın (cilusi 1075- vəfatı 1123) adamla- 1 Bu günün xalq ədəbiyyatı məhsulları islami bir əəkildə olduəu üçün əsəri- mizin müt əaqib cildində tədqiq edilmiədir. 73 rından əbubəkr Abdullah bin Aybək əl-Dəvadaridir. Bu adam XIII əsrə qədər keçən vaxtlar haqqında yazdıəı tarixində “ Oəuz- nam ə”yi böylə anlatır: “ Baəqa türklərin “ Oəuznəma” (“ Oəuzna- m ə”) adında bir kitabı vardır. Bu kitab onların arasında məəhur- dur. Onların əhvalları ilə mənəələri və ilk hakimləri haqqında mə- lumatı ehtiva edər 1 . Onların böyükləri Oəuz denilən bir adamdır. D əvadari “ Oəuznamə”nin türkcəsini görməmiədir. O ərəbcə- y ə tərcümə edilmiə bir nüsxədən istifadə etmiədir ki, bu ərəbcə nüsx ədə 793 tarixində (hicri 211) tərcümə olunmuədur. “ Oəuz- nam ə”nin ərəbcə nüsxəsi haqqında Dəvadari bu izahatı veriyor: “ Atam hicri 809 (miladi 1291) tarixində idarə mərkəzi Bilbays- Belbis (Qahir ə civarındadır) olan əərq vilayətinin valisi idi. Tatarlar haqqında bir neçə alimlə yapdıəım münaqiəədən sonra yoldaəlarımdan əminəddin əl-Həməvi bana bir kitab göstərdi: bu kitabın yeganə bir nüsxə olduəunu onun əmin Bedrəddin Baysəri t ərəfindən özünə verildigini əlavə eylədi. əsər nəqilli və təzhibli idi. Yazısını əli ibn Hilal əl-əbvab adında Zatın bir əagirdi yaz- mıədı. Kitabın kaəızları Baədad əəhərində yapılmıə ipəkdəndi. Cildi d ə sarı rəngdə bir ipəkdən iələnmiədi; kitabın ayrıca altun- dan bir qapaəı var idi. Yoldaəlarım Mənsur əl-Abbas, əminəddin əl-Həməvi və Belicin əairi Cəmaləddin ibn Zeytun ilə birlikdə oturub əsəri gözdən keçirdik. Dördümüzün oxuya bildigimiz par- çaları bən kopiyə etdim. Bir taəım yerlərini oxuya bilmədik. Kitabı tərcümə edənin Cəbrail bin Bəxtiniz” (vəfatı 895) adında bir doktor olduəu öz dilindən yazılmıədı. Bu kitabın əvvəlcə türk dilind ən əcəmcəyə tərcümə etildigini və sonradan özünün hicri 1 “ Dürrəl-tican” nəqlən M.Cövdat. “ əbubəkr Abdullah Dəvadari”nin kitabı əstanbulda “ Damad əbrahim paəa” kütübxanəsi əlyazmaları içində 913 nöm- r ədə qeyd olunmuədur. Bu kitaba ilk diqqət cəlb etdirən Misirli əhməd Zəki paəanın “ Arxiv dü Aziyatik”dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuata ilk əksi etdirən əstanbul Darülmüəllimini – ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu xüsusa t əmas edən iki məqaləsi var: (“ Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi – 1334 v ə “ Dərgah” məcmuəsi 1338). Bundan sonra professor Köprülüzadə “ Türk ədəbiyyatında ilk tədqiqlər” adlı əsərində (əstanbul, 1918) bu kitabdan istifad ə etmiədir (səhifə 279-281). 74 211 tarixind ə əcəmcədən ərəbcəyə tərcümə etdigini qeyd etmiədi. Bu əsər əbu Müslüm Xorasaninin (vəfatı 719) xəzinəsinə aid əeylərdəndir. əbu Müslimin özü də Buxtu xan sülaləsindən olduəunu və bu əsəri miras olaraq aldıəını söyliyormuə. 1 Abbası xəlifələrindən Harun əl-Rəəidə (doəumu 730- ölümü 775) uzun müdd ət doktorluq yapan və bir çox əsərlər vücudə g ətirən Cəbrail bin Bəxtiəunin yazdıəından anlaəıldıəı kibi əsərin 793 tarixind ə farscadan ərəbcəyə, ondan daha əvvəl türkcədən farscaya t ərcümə edildiginə baxılırsa, türkcə “ Oəuznamə” nüsxə- sinin V-VI əsr radələrində bulunduəunu qeyd etmək lazım gəlir ki, zamanımıza qədər keçən vaxtlar içində ortadan yox olmuədur. Bu qiym ətli kitabın yalnız bir neçə parçası bizə qədər gələ bil- miədir. Bunu da bizə əbubəkr Abdullah Dəvadari xəbər veriyor. “ Oəuznamə”nin mündəricatı haqqında bildirdiyi qısa məlumat il ə Davadari kitabın oəuz türklərinin zühuri, ilk həyatları və ilk hökmdarları haqqında izahatdan ibarət olduəunu göstərdiyi kibi bu əsərdə bir çox hekayə – mənqəbə bulunduəunu da söyləyor. D əvadarinin gördügü “ Oəuznamə”nin içində türklərin and üsu- li, Altun Xan, Arslan hekay əsi, Ulu ay anacı, Ulu ay atacı, Ulu Qara daə, uəaq hekayəsi, qartal hekayəsi və sairə kibi mənqəbələr vardır. Bunlardan baəqa Davadari “ Oəuznamə”də “ Təpəgöz” əfsanə- sinin mövcud olduəunu də söyləyor. Mumileyh əfsanəsinin möv- zusunu bu sur ətlə anlatıyor; bugünkü cəmiyyətimizə hakim olan əql və məntiqin qəbul edəmiyəcəgi bir əəkildə xürafi mahiyyətdə- dir. Biz buraya ancaq mühüm v əsiqə olduəu üçün alıyoruz: “ Oəuz- nam ə” adlanan bu kitabda onların (yəni oəuzların) “ Dəpagöz” (“ Təpəgöz”) dedikləri bir adamın sərgüzəəti var. Təpəgöz, onların m əmləkətlərini yıəub daəıtmıə və böyüklərini öldürmüədür. Oəuzların köhnə etiqadlarınə görə “ Təpəgöz” əcaib bir adam imiə, təpəsində tək bir gözü varmıə. Ona nə qılınc, nə də nizə iələ- m əzmiə. Annəsi Böyük dənizin cinlərindən imiə. Atası də qoca- man bir adammıə; o qədər ki, baəına on üç qoyun dərisindən bir papaq gey ərmiə. Bunun kibi bir çox hekayələri vardır ki, bizim 1 “ Dürr əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq 75 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|