Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
z əmanımıza qədər oəuzlar arasında yaəamıədır. Bu hekayələri bilikli adamlar qopuz ç alaraq əzbərdən nəql edərlər. Nəhayət, türkl ərin içində yetiəən ərəs (Uruz) oəlu Bəsat adında bir qəh- r əman öldürmüədür. Bir qız varmıə. Onu yenən (basan) adama gedəcəgini elan etmiə imiə. Kimsə də onu yenəməmiədi. ərəs oəlu Basat qızı yendi v ə qızlə bərabər atası ərəsin yanına gəldi; atasına qızı yendigini x əbər verdi. Atası də cavab olaraq: “ Mən öylə sandım ki, Təpə- gözü öldürmüəsən!” – dedi. Basat bu sözün üzərinə haman getdi və T əpəgözü əqlin qəbul etməyəcəgi xürafi bir əəkildə öldürdi 1 . D əvadarinin bir hekayə tərzində göstərdigi bu mövzu əlimizdəki “ Kitab-i Dədə Qorqud”da iki ayrı hekayədir. “ Kitab-i Dədə Qor- qud”dakı “ Təpəgöz” əfsanəsində Basatın qız ilə mücadiləsi yox- dur. Böyl ə qızı yendikdən sonra almaq mövzusi “ Qam Burə bəg oglu Bamsı Beyrək” əfsanəsindədir. Bu əfsanədə Bamsı Beyrək adında bir qəhrəman “ Yəkət Bay Bicanın qızı Banı əiçək ilə guləə yaparaq qızı basır və ondan sonra onunlə niəanlanır. “ Kitab-i Dədə Qorqud”da üçüncü “ Oəuznamə” olaraq göstə- ril ən bu hekayənin mövzuini əbubəkr Abdullah Dəvadarinin ərəbcə nüsxədə oxumuə olması “ Qam Burə bəg oəlu Bamsı Bey- r ək” əfsanəsinin “ Oəuznamə”də bulunduəunu göstərir. Qızla olan güləə haqqında Dəvadarinin verdigi məlumat “ Qorqud” kitabındakı Bamsı Beyrək hekayəsinin yalnız bir qis- mini t əəkil edər. Halbuki Təpəgöz haqqında göstərdigi mövzu ki- tabın səkkizinci hekayəsi olaraq “ Basat Təpəgözi öldürdigi boyını b əyan edir” sərlövhəli altında müfəssələn vardır. D əvadarinin bu iki xürafəyi anlatması sayəsindədir ki, bu gün m əlum olan “ Kitab-i Dədə Qorqud əla-lisan taifey-i oəu- zan”ın məəhur “ Oəuznamə”nin bir parçası olduəu qəti surətdə anlaəılmıədır. Bundan baəqa “ Qorqud” kitabındakı ifadələr də bu kitabın oəuznaməyə baəlı olduəunu göstərir. Kitabda bulunan on iki əfsanədən altısının sonunda o hekayəyə “ Oəuznamə” deyildi- 1 Eyni m əxəz 76 gini göst ərən sözlər vardır ki, imlasını olduəu kibi mühafizə edə- r ək buraya alıyoruz: “ Dədəm Qorqud boy boyladı, söy söylədi bu oəuznaməyi düzdi qoədı böylə didi: Onl ər dəxi bu dünyayə gəldi keçdi, karvan kibi qondı köçdi, onl əri dəxi əcəl aldı, yer gizlədi fani dünya yenə qaldı” – (səh.20). “ Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oəuz- nam əyi düzdi qoədı, böylə dedi” (səhifə 37). “ Dədəm Qorqud” g əldi əadlıq çaldı, boy boyladı, söy söylədi iəazi əsərlər baəınə nə g əldigini söylədi, bu oəuznamə Beyrəkin olsun didi (səhifə 67). D ədədm Qorqud gəlübən əadlıq çaldı bu “ Oəuznamə”yi düz dü qoədu. əöylə didi: əmdi qanı didügim bəg ərənlər, dünya m ənim diyənlər, əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı. Gə- limli gedimli...” (səhifə 86). “ Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oəuz- nam ə Yeknəgin (yəni hekayə qəhrəmanı Yeknəgin) olsun didi” (s əhifə 119). “ Dədəm Qorqud gəlübən əadlıq çaldı bu oəuznaməyi düzdi qoədı Bəkil oəlı əmranın olsun didi. Qazilər baəinə nə gəldügi söyl ədi”. (səhifə 142) Bu v əsiqələrdən də anlaəıldıəı vəchlə “ Oəuznamə” adı altın- da biz ə qalan “ Kitab-i Dədə Qorqud”ın hər əfsanəsidir. Bu surətlə “ Qorqud”da on iki “ Oəuznamə” var deməkdir. Halbuki Dəvadari- nin yuxarıda göstərdigimiz izahatı “ Oəuznamə” adında kitabın bir ç ox əfsanələrdən mürəkkəb bir kolleksion olduəunu meydana qoyuyor. Oəuznamənin türkoloji aləminə qalan yalnız dörd parçasıdır: 1 – “ Oəuz xan” mənqəbəsi 2 – Həzrət əl-Risalət min-kələmat oəuznamə əl-məəhur atalar sözi”. 3 – “ Koroəlu” hekayəsi 4 – “ Kitabi-Dədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oəuzan”. 77 Oğuz xan mənqəbəsi Oəuznamənin çoxdan bəri məlum olan bir parçası oəuz türkl ərinin rəisi ədd edilən Oəuz xanın həyat və mücadilələri haqqında əayə” olan mənqəbədir. Bu mənqəbə müsəlmanlıq daha türkl ərin arasında yayılmadan çox əvvəl də yalnız oəuzlarca degil, moəollar kibi qonəu qovmlərcə də məlum və məəhurdu. Keəiə Jan Planon Moəolustanda səyahət edərkən (1246) Oəuz xanın “ ət Biraə” qəbilələri ilə olan müharibəsi haqqındakı əfsanəyi eəitdigini söyləyor 1 . Bu m ənqəbələrin moqol istilasına qədər moəollar arasında yaəadıəını görüyoruz. Moəolların Azərbaycanı istilaları əsnasında onların naəılcılarının oəuz dastanını nəql etdigi və əbdülhəq bin Süleyman adında azərbaycanlı bir müəllif tərəfindən bu m ənqəbənin moəollardan toplanıldıəı məlumdur. Oəuz xanın doəduəu gündən ölüncəyə qədər keçirdigi mac əraları nəql edən bu mənqəbə bir çox xürafi və qeyri-təbii hadis ələr ilə dolu olduəundan burada mövzunu izah etməgə lüzum görülm ədi 2 . Yalnız onu qeyd edəlim ki, əbdülhəq bin Süleyman əl-Azər- baycanının hərəkətindən anlaəıldıəı vəchlə bu dastan dərəbəglik dövründ ə də bizim Azərbaycan və Qafqaz türkləri arasında məruf olmuədur. “ Həzrət əl-risalət min-kələmat Oəuznamə əl-məəhur atalar sözü. Alman türkoloji aliml ərindən Diezin 1815 tarixində əərqiy- yata aid t əb” etdirdigi material kolleksionunda (Denkurırdik citen von Asien, II, Berlin, 1815) “ Həzrət əl-Risalət min-kələmat oəuz- nam ə əl-məəhur atalar sözü” adında bir risalə də vardır. Bu, oəuzlara aid əski atalar sözü məcmuəsidir. Diezin əsərini əldə 1 Türk ədəbiyyatı trixi – Akademik Köprülüzadə. səhifə 64, əstanbul 1926). 2 Oəuz mənqəbəsini nəql edən ən eyi mənbələr bunlardır: əəcəreyi-tərakimə- əbüləazi Bəhadir, Tac əl-təvarix-Rəəidəddin əl-təbib, Kutadqu bilik-Radlov, türk ədəbiyyatı tarixi-Köprilizadə. Radlovun nəql etdigi mənqəbə Parijdə “ əəəəəəəə-əəəəəəəəədə olan uyəurca yazılmıə yeganə nüsxədən alınmıədır. Bu, oəuzların islam dinini qəbul etmədən yazılmıə əəklidir. 78 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|