Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İlk heca vəznləri
Birinci siçəan (Bürc ver ən aslan, bürc alan siçan) ------------------ “ Oəlan yilksiz Oəlan bilksiz”. (Oəlan iliksiz, oəlan biliksiz) ------------------ Erk əc əti əm bulur Eckü əti yel bulur (Erk əcik əti dərman olur, keçinin əti yel olur) ------------------ Tatsız türk bulmaz Baəsız bork bulmaz (“ Tat”sız türk olmaz, baəsız börk olmaz) İlk heca vəznləri Yuxarıda qeyd etdigimiz məsələlərin göstərdigi kibi heca v əzni meydana çıxarkən əvvəlcə onun qısa ahənglər doəuran v əznləri vücudə gəlmiədir. Bu vəznlər üç ilə yeddi arasındadır. əlk dəfə qısa vəznlərin vücudə gəlməsi pək təbii idi. əünki çox b əsit bir dərəcədə olan dil, birdən-birə güc və mürəkkəb parçalı (duraqlı) vəznləri yaratamazdı. Heca v əzninin təəkilindən sonra təqib etdigi təkamül xətti üz ərində vücudə gələn vəznlərə nisbətlə ən çox yayılan əəkli yed- di hecalı olur. Bu vəzn əsrlərcə əski dastanlarla yaəadı, təkamül etdi v ə iki türkü əəkli aldı: birisi “ duraq”sız yeddi hecalı, ötəkisi iki duraqlı idi ki, bunun ilk parçası dört, ikinci parçası üç hecadan ibar ətdi. Yeddi hecalılar çox qollanılmaqla bərabər, altı hecalı vəzn- l ərə də qarıəıq olaraq iələmiədir. Məsəla, yeddi hecalı vəznlərdə yazılan dastan qitələrinin dördüncü misrası altı hecalı olur; yaxud əksinə olaraq altı hecalı vəznlə yazılan qitələrin dördüncü misrası yeddili olur. M əsələn, “ Divani-lüəat it-türk”in göstərdiyi əskitürk dastanlarından bir qitəsini buraya alıyoruz; altı heca ilə dizilən bu qit ənin dördüncü misrası yeddilidir: 67 əədi qızıl bayraq Toədı qara təbraq Yetiəü gəlib uəraq Toquəub anın keçitməz. (Açıldı qızıl bayraq, doədu (yucaldı) qara topraq, Yetiəüb gəldi uəraq, onunla toquəmaəə baəladıq) ən əski dastanlardan bizə qalan nümunələr “ Divani lüəat it- türk”in zəbt etdigi dastan parçalarıdır. Alpər Tunəa haqqındakı S aəu – mərsiyə “ təngqut”lar və “ yəbaəut”ların müharibələrinə aid dastanlarla bir çox baəqa nəzm parçalardan ibarət olan bu əksik dastan nümunələri haqqında professor Karl Brokilmanın bir t ətəbbönaməsi var. 1 Bunun d ə göstərdigi vəchlə bu dastanlardan yalnız birisi səkkiz hecalıdır. Bunlardan baəqa on iki-on üç-on beə hecalı bir neçə misra da vardır. Demək olur ki, ilk dövrlərdə altı, yeddi və səkkiz hecalılardır 1 . Orxon abid ələrindəki yazılar vəznlə nəsr olduəu kibi rus müd əqqiqlərindən F.Korəın tədqiqi sayəsində bunların içində v əznli mənzumələr olduəu da anlaəılmıədır 2 . Ondan n əqlən bura- ya iki nümun ə alıyoruz ki, yeddi hecalı vəznlərdir: Bilg ə kaəan bitigin Yolluə tikin bitidim Bunc ə barqaə bad badzın əzi Kaəan atısı Yolluə tikin mən ay Artqı tört gün turun Bitidim, badztım”. 1 Brokelmanın tədqiqi türkcəyə də tərcümə edilmiədir (ədəbiyyat fakültəsi m əcmuəsi: Aqustos – tiərini – əvvəl 1339). 1 Heca v əzninin tarixi haqqında “ Maarif iəçisi” məcmuəsində təfsilatlı mə- qal ələrimiz var ∗ . ∗ Bax. əmin Abid, “ Heca vəzninin tarixi. “ Maarif iəçisi”1927, ə3, səh.50. Mə- qal ənin davamı həmin məcmuənin 5,6,7-ci saylarında çap olunmuədur (B.ə.) 2 «əəəəəəəəəə əəəəəəəə əəəə əəəəəəəə əəəəəəə ə.əəəə.əəəəəəə əəə- əəə.əəəəə.əəəəə.əəəəəəəəəəəəəəə əəə., əəə. XIX. 68 “ Bilgə kaəan kitabəsini bən Yolluə Təkin yazdım. Bu qadar ev- eəigi, bəzəgi, rəngi, xaqanın caniəini olan bən Yolluə Tekin bir ay dört gün durub yazdım və bəzədim”. Bu mənzum parça Bilg ə Kaəan adına olan abidənin qərb-cənubi cəhətində yazı- lıbdır. Bunc ə bitik bitincə Gül T əkin atısı Yolluə səkin bitidim Yigirmi gün olurub Bu taəqa bu taməa qop Yolluə Təkin bitidim. “ Bu qadar yazı-pozuyı Gül Təkinin qardaəı, yaxud bacısı oəlu bən Yolluə Təkin yazdım. Yigirmi gün oturub bu daəa bu taməayı qoyaraq bən Yolluə Təkin yazdım”. Bu parçada Gül T əkin adına dikilən abidənin əərq-cənubi tərəfində yazılıbdır. X əlq şairləri Aəız ədəbiyyatının xəlq ənənələri içində yayılmasına baəlıca s əbəb xəlq əairləri olmuədur. əski oəuzlar bunlara “ ozan” 1 dey ər- l ərdi. Ozanlar əllərində qopuz 2 deyil ən telli çaləı “ eldən-elə, bəg- d ən-bəgə” gəzərlərdi 3 . Getdikl əri yerlərdə saz çalaraq əsatirə və əfsanələri yüksək səslə oxurlardı. Ahəng cəhətindən çox zəif olan əfsanələrə, çaləının ahəngi sayəsində bir əeir, bir bəstə ahəngi ve- riyorlardı. Bunlar dügünlərdə, qonaqlıqlarda, baəqa yıəıncaqlarda ç alar, oxur v ə hətta orada bulunanları nüktəli sözlərlə təhlil belə ed ərlərdi. Ozanlar yalnız çaləıçı-müəənnilik yapmazlardı. Cocuq do- əulduəu zaman ad qoymaq, ölüm vüquində dəfn mərasimlərini idar ə etmək kibi ictimai vəzifələr də görürlərdi. 1 F ərhəng əüuri və Süleyman əzbəgi əl-Buxarinin “ Lüəəti-əıəatay”i. 2 Qopuz Oəuz qövmlərinin telli çaləısıdır. Qədim oəuz ənənə və adətlərini bizə n əql edən “ Kitabi-Qorqud”da qopuzdan baəqa bir çaləı yad edilmiyor. Hər mövzu d ə qollanılan qopuzdur. 3 “ Kitabi_Dədə Qorqud”, səh 4. 69 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|