Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
var; Buna gör ə Dədə Qorqud, ərəb xəlifəsi əbubəkr zamanında Türkistandan ərəbistana getmiə və guya orada müsəlman dinini q əbul eyləmiədir. Bu müxtəlif rəvayət zaman etibarı ilə bir-birinə yaxın olsa da, aralarında yenə xeyli məsafə vardır. Bir də Tumanskinin müəavir sifətilə göstərdigi Qorqudun bizim Qorqud da olub- olmadıəı da müvaxəzə ediləcək bir əeydir. Rus müst əəriqləri içində Qorquda ilk əhəmiyyət verən Bar- tolddur. Bu xüsusd ə 1894-cü ildə nəər etdigi birinci məqaləsində əfsanəvi (əəəəəəəəəəə) Qorqudun tarixi bir əəxsiyyət olub- olmadıəı haqqında yapdıəı tədqiqatda ərəb tarixçilərindən əbn əl- əsirə istinadən Bayatların mənsub olduqları oəuz zümrəsinin vaqtil ə baəında durmuə olan Qorqud bin əbdülhəmidi yad ediyor. 1911-d ə rus əmperatorluq Arxeoloji Cəmiyyətinin əərq əöbə- si n əəriyyatında Qorqudun tarixi həyatını araədıran K.ənostrant- sev əbn əl-əsir ilə XII əsr müəlliflərindən əmadəddin əsfəhani, Cürcani v ə Qəzviniyə istinad edərək Qorqud adında tarixdə rol oynamıə siyasi bir əəxsiyyət arayor; o da kəndisindən on bir yıl əvvəl V.V.Bartold tərəfindən xatırladılan Qorqud bin əbdülhə- midi buluyor. Qorqud bin əbdülhəmid sonradan cənuba axan müxtəlif oəuz qəbilələrinin daha əvvəlcə köçüb də bir qismi indiki əranın əimalını iəəal edən Səlcuq imperatorluəunu təəkil edən əski oəuz r əislərindən Sultan Səncərin ordusunu məəlub və Xorasan ordu- sunu alt-üst etdikl əri zaman 1153-1154-də (B.A.) Trokovski: qə- dim dövrl ərdə Mavəray-i Xəzər cəhətləri; A.Müller: əslam tarixi) oəuzların “ Boz oq” qisminin rəisi olmuədur 1 . əəəəəəəəəəəə tədqiqatının sonunda nəhayət bu nəticəyə va- rıyor: “ Biz əfsanəvi Qorqudun əəxsiyyətində oəuzların tarixi hə- yat larının ən mühüm anında, onların baəında duran tarixi Qorqu- dun əksini görüyoruz” (Rus əmperatorluq Arxeoloji Cəmiyyətinin əərq əöbəsi nəəriyyatı, cild 20). B əzi ədəbiyyat müvərrixləri ilə türkoloqlarda tühaf bir psi- xoloji var: xalq arasında az-çox əfsanələəmiə bir əəxsiyyətin hə- 1 əbn əl-əsirə istinadən əəəəəəəəəəəə. 91 qiqi hüviyy ətini bulmaq istədikləri zaman haman xanların, paəa- ların əəcərələrini araədırmaəa baəlayırlar. Onun baəqa xalq si- nifl ərindən bir fərd xatırlarına pək də güclən ilə gəliyor. Tama- mil ə əski burjua fikri tərbiyəsinin saiqəsilə hasil olan bu tələqqi ənostrantsevi də Oəuz xanlarının silsiləsi içində dolaəmaəa m əcbur etmiədir. əkincisi: Vaqeən V.V.Bartold ondan çox əvvəllər və ilk dəfə olaraq Qorqud bin əbdülhəmidi xatırlatmıədısa da, bizim Qor- qudun q əti surətdə bu zat demək olduəunu iləri sürməmiədi. ənostrantsevin bu fikri qəti bir əəkilə soxmasından sonra Bartold özü D ədə Qorqud ilə Qorqud bin əbdülhəmid arasında eyniyyət bulmanın yanlıə olduəunu izah etdi 2 . əmumi tədqiqlər tərəfindən Qorqudun Qorqud bin əbdül- h əmid olmadıəı fikrini qəbul edildigi üçün Dədə Qorqud əfsanəvi bir mahiyy ətdə qalıyor. O halda Qorqudu bu mahiyyət içində t ədqiq eyləmək icab edər. Əfsanəvi Qorqud əqtisadi həyatın inkiəaf etmədigi ibtidai cəmiyyətlərdə böyük taəəınlıqlarla təbariz edən zəkalar, o cümlədən qəhrəmanlar, cə- miyy ətin fəlsəfəsinə görə böyük məziyyətləri olan padəahlar, mü- hüm rollar oynamıə alim və əairlər xariqüladə, daha doərusu mav ərayi bir qüvvət kibi təsir yapardı. Sınırları üzərində riəələr duyan əvam, öz məxiləsi sayəsində bu həqiqi insanların məziy- y ətlərini daha çoəaltır və onları daha mübaliəəli bir surətdə gös- t ərirdi. O qədər ki, zaman keçdikcə, nəsil dəgiədikcə bu həqiqi hüviyy ətə malik olan adamlar tamamilə ziyalı bir mahiyyət almıə olurdu. Böyl ə bir əəkil alanlardan bizə qədər bir iz qalmıəsa və yaxud tarixi m ənbələronun haqqında vəsiqələri havisə, o vaxt x əyallar arasından böylə əəxsləri seçmək qolay olur; əgər bu və- 2 Fransızcə “ əslam ensiklopediyası”, “ Quz” haqqında məlumat. Bartoldun bu fikrini Köprülüzad ə qeyd ediyor – “ Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər”, səhifə 282, haəiyə; Baəqırdıstanlı əbdülqadir də Köprülüzadənin fikirlərini məxəz göst ərmədən təkrarlıyor (Türkiyyat məcmuəsi, cild I, səhifə 214, əstanbul 1925.) 92 siq ələr mövcud degil isə ədəbiyyat tarixi onlar haqqında yaəayan xatir ələrə, rəvayətlərə qolaylıqla inanamaz. P əki, tanılmıyacaq dərəcədə əəxsləri bəzəyən əvam, məxiləsi bir əəxs haqqında əfsanə uydururkən, zəbeini həqiqətən yaəamıə olan adamlardan almıyormı? Məsəla, biz biliyoruz ki, məəhur “ Leyli və Məcnun” mənqəbəsinin qəhrəmanı Məcnun ərəb əairlə- rind əndir (Tarixi-ədəbiyyati-ədəbiyyə, professor Məhəmməd Fəh- mi). əhməd Yasəvi, Yunis əmrə tarixi simaya malik olduqları halda əəxsləri əfsanə haləsi içində tamamilə gizlənmiə kibidir. Anadolu türkl ərincə məəhur əfsanəvi qəhrəman Bottal Qazi yenə yaəamıə bir tipdir (Köprülüzadə: “ Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəv- vüfl ər”). ərəb simalarından əmam əli ilə Hüseyn birər mövcud olduqları halda haqlarında bu qədər geniə əfsanə silsiləsi uy- durulmuədur. Məəhur Nəsrəddin Xoca haqqında böyük bir mənqə- b ə ədəbiyyatı yaradılmıədır. Füzuli haqqında əraq oəuzları arasında m ənqəbələr yox degil; cahil xalq əairin qəbrini pir sayar, oraya n əzirlər-mumlar gətiriyorlar (əli Suad, “ Səyahətlərim”), hətta əair Namiq Kamal haqqında da əstanbulda xeyli lesrandlar vardır. Xalq yaradıcılıəına aid bu kibi hallar düəünüldügü zaman Qorqudun yaəamıə bir adam olduəu zəhabi hasil oluyor. Bilxassə ki, bu gün Qorqudun q əbri də vardır. Qorqudun əəxsiyyəti haqqında əfsanəvi olaraq bizə ən bol m əlumat verən kitab “ Dədə Qorqud”un özüdür. Bundakı mənqə- b ələrdə Qorquda verilən mənqəbələr tərkib edildigi zaman Qor- qudun iki mühüm sif ət sahibi olduəu meydana çıxar: birisində öt ədə-bəridə qopuz çalaraq qəhrəmanlar və xanlar-bəglər haqqın- da hekay ə düzüb qoəan bir ozan: məddah, müəənni; ikincisində xalqın, hətta rəislərin hörmət etdigi və dinlədiyi əql və mühakimə sahibi bir əeyxdir. Qorqudun ozanlıəını kitabın bu parçaları eyi göstəriyor: “ Dədəm Qorqud gəldi əadlıq çaldı, boy boyladı, söy söylədi, qazi ərənlər baəınə nə gəldügin söylədi” (səhifə 67). “ Dədəm Qorqud g əlübən boy boyladı, söy söylədi, bu boy dəli Dumrulun olsun, m əndən sonra alb ozanlar söyləsün, əlin açuq, comərd ərənlər dinl əsün, didi” (səhifə 95). 93 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|