Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
“ Doqquz tümən” sifətilə yad edilən Gürcüstandan hər yıl “ altun-aqçə” olaraq vergü alan Bayındır xanə bir yıl vergi yerinə bir at, bir qılınc, bir çomaq göndərilmiə, bundan mütəəsir olan Bayındır xanın qarəısında yenə Dədə Qorqudı görüyoruz; o, bu- rada, xanın qəmini daəıtmaq için çaləı çalıyor, sonra onun mü- əaviri kibi dərdləəməgə baəlayor. Qorqudın sözilə Bayındır xan bu vergiyi q əbul ediyor və Bəkil adında bir yigitə veriyor; onu Oəuz məmləkətinin əimal sərhədi olan Gürcüstan hüdudinə bəkci olaraq gönd əriyor. 1 Bu parçanın də göstərdigi kibi Qorqudun dərəbəglik çadı- rında da böyük mövqeyi varmıə. Oəuzların böyük düəməni olan T əpəgöz ilə müqavilə yapmaq için də Qorqud göndəriliyor. Ba- cısını (qız qardeəini) evlənmək üçün istəyən adamı öldürən Dəli Qarcar adında bir qəhrəmanın bacısını istəmək üçün Qorqud gön- d əriliyor və müvəffəq oluyor. əhali bir çox iələrini, fikirlərini ona məsləhət eylərmiə, onun r əhbərligindən istifadə edərlərmiə. “ Qorqud Ata Oəuz qövmünün müəkilini həll edərdi. Hər nə isə olsa Qorqud ataya tanıəmıyıncə iələməzlərdi. Hər nə ki buyursə qəbul edərlərdi. Sözin tutub ta- mam ed ərlərdi” (səhifə 3). Cocuqlara ad verən də Dədə imiə. “ Amma oəlan nə qədər götürdülərsə türmədi gerü aslan yataəınə vardı gerü tutub gətürdilər, Dədəm Qorqud gəldi, aydır, oəlanım s ən insansən, heyvanlə müsahib olməəıl, gəl yəxəi at bin, yəxəi yigitl ər ilə eə yürüt, didi. Olu qardaəım adı Qıyan Səlcukdır, sənin adın Bəsat olsun, adını mən verdim, yaəinı Allah versün, didi” (s əhifə 120) əski ozanların sifət və mahiyyətləri düəünüləcək olursa, yu- xarıda göstərilən siniflərin həpsi bir insanda toplanırdı. Ozanlar yalnız dərəbəglərin məddahı, çaləıçısı, müəənnisi degildi, onlar eyni zamanda xürafat n əər edən bir ruhani, kəramət satan bir müxb əm mahiyyətdə idi. Bu cəhətdən kitabda mühakimə və dəra- y əti sayəsində Qorquda verilən həkim və müəavirlik sifəti də ozanların məziyyətlərindəndir. Buna görə kitabın verdigi müxtəlif 1 .Kitabi-D ədə Qorqud: səhifə 131. 94 s ənətlərdən Qorqudun bir ozandan (əair-molla) baəqa bir əey ol- madıəı görünüyor. Kitabın heç bir yerində Qorquda aid qəhrəmanlıq cəngavər- lik, xanlıq, bəglik ətif olunmuyor. ənostrantsev düəüncəsinə görə D ədə Qorqudunqəbilə rəisi olan Qorqud bin əbdülhəmidin mü- ruri-zamanla əvam məxiləsində almıə olduəu əksi ədd edəcək olursaq, uzman Qorqudun bir hökmdar ik ən söylənə-söylənə çal- əıçı bir molla halına girdigini qəbul etməmiz lazım gəlir. Halbuki, kitabda Qorquda ətif edilən qüdsiyyət, mənqəbələrin q əhrəmanı olan xan və bəglərin hiç birisinə verilmiyor. Tarixi m ənbələrin də Qorqudun nüfuzu haqqında az-çox m əlumat vermələri onun tamamilə yaəamıə bir əəxsiyyət olduəu haqqındakı mənfi fikirləri cərh ediyor 1 . Bilxass ə “ Came-ət təva- rix”i-Saci Rəəidəddin əl-Təbib, Qorqudun Qaraxoca adında bir zatın oəlu olduəunu qeyd ediyor. O halda əair, həkim, əeyx, mol- la, çaləıçı, dərəbəglik məddahı və oəuznamə müəənnisi sifətlərini havi olan bir ozan əəklində qəbul edəcəklər. Qorqud adının məşhur olduğu yerlər Yaxın əsrlərə qədər Qorqudun əöhrəti Sır-Dəryadan əərqi Anadoluya q ədər böyük bir sahəyə yayılaraq hakim olmuədur. Onun bu geniə yerlərdəki nüfuzunun dərəcəsini qolaylıqla seçə bilm ək üçün bu sahəyi təəkil edən Sır-Dərya hövzəsi əimal türk- l əri dairəsi, əərqi Anadolu ilə Azərbaycan – Qafqazdakı nüfuz və mövqeyini ayrı-ayrı təyin etməgə çalıəaəız: I.Sır-Dərya hövzəsində oəuz türkmənləri arasında Qorqud haqqında mənqəbələr əayət yoxdur. Bu mənqəbələr, ümumi pro- 1 Caminin “ Nüfxatül-əlis” adında əsəri hicri 901 tarixində “ Nəsayəm əl-mə- h əbbət mən əl-futut” – sərlövhəsi altında türkcəyə tərcümə edən əliəir Nəvai Qor qud haqqında bu məlumatı veriyor: Qorqut Ata əleyh ül rəhimə türki ulusi arasında əöhrəti andın ər Tuəraqdur ki, əöhrət nəmə ehtiyacı buləay məəhur mundaədur ki, necə yıl uzidin burunqını necə yıluzidiyi sonınqını kəlürni deyb dür ki, kob muəət-amiz məəzliə sozlar arada bar” Yazma nüfxatul-əpis” t ərcüməsindən nəqlən Bartold: Rus imperatorlıə arxeoloji cəmiyyətin əərq əöbəsi nəəriyyatı, cild XX. 95 letariat t ələqqilərinə görə inanılmayacaq dərəcədə xurafi olduəu ü çün bunları uzun-uzadıyə izah etməkdən ictinab etdik 1 . Yalnız bunu qeyd ed əlim ki, səyyah əuller ilə Divayev və Konstanayevin izahatına Qorqudun qəbri pək möhtərəm ədd ediliyormıə. ərəb dininin əfsanəvi təsiri altında qalan ibtidai qəbilələr onun qəbrini ziyar ət edib, əəfayət dilərlərmiə. A.Divayev Qorqudın qəbri ilə bulunduəu yer haqqında mə- lumat veriyor. 1894-d ə nəər etdigi müəahidəsində, o cümlədən diyor ki: Taəkənddən Qazalınsıəə gedən dəmiryol üzərində Xorxut adında bir postə istasyonı var. Bu istasyonun bir verst yarım uzaqlıəında Dədə Qorqudun qəbri bulunur ki, istasyon ona iza- f ətən bu adı almıədır. Qəbr xarab bir türbə halındadır. Seyhun n əhrinin tam sahilindədir. O biri tərəfdə çar əsgəri təəkilatının 12 numerolu istehkamına (fort) yaxındır. Türbənin çıraqçı denilən baxıcıları vardır. Xalq arasında təzimar bir yeri olan Qorqudun qüdsiyyətinə dair bir m əsəl də var; Tumanskiyə görə Seyhun hövzəsindəki türkm ənlər arasında “ Qorqudun gövərini qazma!” məsəli 1896-cı il tarixin ə qədər yaəayırmıə. Bartold bu məsəlin Qorqudun öz qəbrini hazırlanan bir çox qəbrləri qəbul etməyərək – araması haqqındakı xalq əsatiri ilə əlaqədar olduəunu söyliyor. Bütün bu mənbələrin verdigi m əlumata görə türkmənlər arasında Qorqud yalnız bir “ əeyx” yaxud “ vali” mahiyyətində olaraq tanılıyor. əzbək xanın islam dinini q əbul etməsi haqqında “ Tarixi-Dust sultan”dan nəqlən əbdülqadirin qeyd etdigi əfsanədə Qorqudun türkmənlər tərəfin- d ən bir əeyx kibi tələqqi olunduəunu göstəriyor. §2.Qorqudun qırəız türkləri arasında tanındıəının Divayev, baəqırdlarça məlum olduəunu Velyaminov xəbər veriyorlar. Vel- 1 Oəuz türkmənləri arasında yaəayan xurafi mənqəbələr üçün müraciət mən- b ələri: Amerikalı səyyah əullerin Türküstan səyahətinə aid əsəri. V.V.Bartold il ə A.Divayevin rus imperatorlıq arxeoloji cəmiyyətinin əərq əöbəsi nəəriyyatı. cild 9- 10. V.V. Velyaminovın Baəqırd yadigarları – əəəəə əəəəəəə. əəəəə əəəəəəəəəəəəə.əəəəəəəə,əəə.IV. 96 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|