Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏDXƏL AZƏRBAYCAN VƏ QAFQAS TÜRKLƏRİNİN MƏN- ŞƏYİNƏ QISA BİR BAXIŞ
- Əski oğuzlarda iqtisadi həyat
MƏDXƏL AZƏRBAYCAN VƏ QAFQAS TÜRKLƏRİNİN MƏN- ŞƏYİNƏ QISA BİR BAXIŞ Kitabımızın baəlanəıc qismində söylədigimiz vəchlə, Məsudi kibi ərəb müəllifləri tərəfindən təsbit edilib də, elmi qüdrəti bey- n əlmiləl əərqiyyat aləmi tərəfindən təsdiq ediən Bartoldun təyid ediəinə görə, bizim əhalimiz oəuz qövmləri camiəsinə mənsubdur. Bu oəuzların Qafqas və Azərbaycanda daha əəiri bir həyat yaəar- k ən daəıdıqları ədəbi tələqqilərin tədqiqindən əvvəl onların bizim ölk ələrə gəlmədən, yəni Orta Asiyadakı ümumi vəziyyətləri haq- qında qayət qısa olsa da məlumat vermək lazımdır. Əski oğuzların yaşadıqları yerlər VIII əsrin ilk yarısında dikilən Orxon abidələrindəki kitabə- l ər mövzu etibarilə oəuzlardan çox bəhs edər; bu kitabələrdə “ oəuz”dan baəqa bir də “ Doqquz oəuz” təbiri vardır. əox zaman bu doqquz oəuzlar oəuzlardan ayrı bir camiə olaraq qəbul edil- miədir. Fəqət sonralar oəuzların və doqquz oəuzların eyni olduəu q ənaəti hasil olunmuədur. “ Orxon abidələrindən “ Gün Təkin” adına olan birinci abidənin əimal yüzində “ Yolluə Təkin” in iza- hatı da bu qənaəti təyir etməkdədir. “ Yolluə Təkin” doqquz oəuz- lar il ə bir yıl içində beə dəfə müharibə etdigini söylədikdən sonra bu müharib ələrin vüqu bulduəu yerləri birər-birər sayıyor və bu əsnada eyni təbiri oəuz kəlməsilə ifadə ediyor. Bu surətlə doqquz oəuz oəuzlardan bir əöbə olduəu qəbul edilən oəuzlar – yenə Or- xon abid ələrinin yazısından anlaəıldıəına görə – ilk zamanlar Tu- la- Tuəla nəhri hövzəsində yaəamıəlardır. Zaman keçdikcə əinə v ə sair yerlərə köçən oəuzlardan mühüm bir qismi A.Tumanski- nin ifad əsinə görə 1 bir aralıq “ Seyram, Almalıq, Köçüldaə, Ulu- daə və əssıə-göl sahəsində yaəamıəlardır. Zaman keçdikcə əinə 1 ə.əəəəəəəəə: «ə əəəəəə-əəəəəəə, əəəəəə əəəəəə əəəəə. əəəəəəəəə. əəəəə. əəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəə. IX əəə əəə.270. 58 v ə sair yerlərə köçən oəuzlardan mühüm bir qismi A.Tumanski- nin ifad əsinə görə bir atalıq “ Seyranı, Almalıq, Köçüldaə, Uludaə v ə əssıg-göl sahəsində yaəamıəlardı. Oəuzlar buradan sonra Sey- hu nun (Sır-Dərya) aəaəı cəhətlərinə sıəıəmıəlardır və Mavəray-i X əzri sahəsinə qədər daəılmıəlardı. Bu sah ələrdə böyük bir əksəriyyət ilə yerləəən oəuzlar öz- l ərinə mərkəz olaraq “ Yeni cənd – Yeni kənd” əəhərini təsis etmiələrdir 1 . əəirət dövrü cəmiyyətləri kibi bir-birini boəazlayıb m əhv etməklə məəəul olan oəuzlar, Seyhun və Mavəray-i Xəzər sah əsində də tutunamayıb əimal-qərbə və cənuba axına keçdilər. Bir qol X əzərin əimalındakı yolu təqib edərək əərqi Rusiya torpaqlarına hicrət etdilər. O biri qolu da Xəzər dənizinin əərq t ərəflərinə və əranın əimali-qərb ölkələrinə endilər 2 . VII əsrdə əməvi dövlətinin əsgərləri əranın qərb cəhətlərini istila edərkən buralarda yaəayan oəuzlara rast gəlmiələrdi 3 . Bu tarixd ən əvvəl bu c əhətlərdə oəuzların bulunub-bulunmadıəı haqqında məlumat ver ən baəqa bir məxəz hənuz bulunamadı. Bununla bərabər əbn əl-əsirin miladi VII əsrdə əranda ərəblərin oəuzları gördüklərinə aid m əlumatına istinadən oəuzların və bu əsrdən əvvəlcə də ora- lara g əlib yerləədigi ehtimalı da xatirə gələn əeylərdəndir. Bu tarixd ən sonra Xorasandan əski Ermənistana qədər uza- nan yerl ər Oəuzların axınlarınə, köçəbə sitəmində istilalarına mey dan olmaəa baəladı. 1 Eyni n əəriyyatın doqquzuncu cildində (səhifə 272-276) Bartoldun məqaləsi. 2 Akademik Bartold oəuzların bu hərəkətini qıpçaq türklərinin təzyiqi altında vucud ə gəlmiə deyə göstəriyor: “ əəə əəə əəəəə (əəəəə) əəəəə əəəəəəəəəə əəə əəəəəəəə əəəəəəəə-əəəəəəəəə əəəəəəə, əəəəəəəəəəəəə əəə, əəə əəəəə əə əəəə əəəəə əəəəəəəə ə əəəəəə əə əə əəəəə əəəəə əəəəəəəəəə : əəə əəə- əəəəə əəəəəəəə ə əəəəəə əəəəəə ə əəəəəəə ə əəəəəəə əəəəəə. əəəəə əəəəəəəə, əəə əəə əəəəəəəə əəəəə əəəəəəəə əəəəə əəəəə əəəəəəəəəə əə- əəə, ə əəəəəə, əəəəəəə əəəəəə əə əəəəə. «əəəəə əəəəəəə əəəəəəəə əə- əəəəə. əəə.135.ə 3 əbn-əsirə istinadən Köprülüzadə (“ Türkiyə tarixi” – səhifə 136) 59 Əski oğuzlarda iqtisadi həyat G ərək feodalizm, gərəksə kapitalizm dövrlərindən bizə qalan v əsiqələr, ümumiyyətlə, olduəu kibi oəuzların iqtisadi həyatları haqqında da haman-haman heç məlumat vermiyorlar. Bunun üç ün q ədim zamanlarda əhalimizin iqtisadi yaəayıəlarını və təsər- rüfat sisteml ərini tədqiq edə bilmək çox çətinləəiyor. Bu cəhət- d əndir ki, əski oəuzların iqtisadiyyatı haqqında çox az məlumat əldə edə bildik. Seyhun hövz əsinə gəldikdən sonra, ümumiyyətlə köçəbə hə- yatını davam etdirməklə bərabər oəuzlar içində “ kəndçilik”, “ əə- h ərçilik” həyatları da baəlamıədı. Sır-Dəryanın aəaəısında Yeni- k ənd adında bir idarə mərkəzi belə təsis etdiklərini yuxarıda izah etmiədik. K əndçilik ilə məəəul olan zəif, ibtidai bir surətdə ziraətçiliə v ə heyvan bəsləyiciliklə iətiəal ediyorlardı. Bəslədikləri qoyun və d əvə sürülərindən aldıqları məhsulları Mavərənnəhr və Xarəzm əhalisi kibi qonəu qəbilələrin istemalları ilə dəgiədiriyorlardı 1 . Oəuz qəbilələri bəsit bir əəkildə olsa da qonəu məmləkətlər- l ə ticari münasibətdə bulunuyorlardı. Bilxassə, əran və Bizans mallarının əərqi Asiya pazarlarına nəqlində oəuzlar vasitə olduəu kibi əin və Tibetin yetiədirdigi müək və ənbər kibi əmtəənin də əərq saraylarına satılmasını təmin ediyorlardı. Kəndin sənətinə müsaid əəraitə ehtiva edən hüquq verilmiyordu ki, istehsalat inki- əaf etsin; bu sinif xalq baədakı dərəbəgləri tərəfindən istismar edil miədi. Bunlar ümumi iə qüvvətini bir tərəfdən əərqdən gələn t əzyiqlərə qarəı müdafiə aləti, o biri tərəfdən əimal qəbilələrini y əəma və qarət için vasitə olaraq qollanıyorlardı. Bu yəəma və qar ətçilik Oəuz arasında, mövzuların Azərbaycan və Qafqası isti- lalarına qədər davam etmiədir. Əski oğuzlarda “totem”çilik əqtisadi həyatın inkiəaf etmədigi ibtidai qövmlər kibi əski oəuz qəbilələrində də bir çox qərib ənənə və adətlər olmuədur ki, 1 Köprülüzad ə Məhəmməd Fuad – Türkiyə tarixi, II səhifə 133. 60 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|