Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

D
ərəbəglik dövründə Qarabaəda yetiəən əairlərin qısa tərcümeyi-
halları  ilə  əeirlərindən nümunələr ehtiva edən bir təzkirədir. 
“ Riyazül-aəiqin” iki “ Rövzə” ilə bir “ Baəçə”ya bölünmüədür. Bi-
rinci rövz
ə müəllifin yaəadıəı tarixdən əvvəl ölən əairlərə, ikinci 
rövz
ə müasirlərə,  “ Baəçə”də müəllifin  “ əhval  və nətayeci-xə-
yali”nə həsr edilmiədir. Halbuki təb edilən birinci cild bu fehristi 
havi  degildir.  Bu  cild  əbül-fəth Tutidən  Bakıya  qədər  yetiəən 
əairləri alıyor. 
5.F.Köç
ərli Mirzə Fətəli  Axundovun  doəum  günündən yüz 
yıl keçməsi münasibəti ilə yazdıəı küçük risaləsi Mirzə Fətəlinin 
t
ərcümeyi-halına  aiddir;  ayrıca  “ Sərgüzəəti-Mərdi Xəsis”i  təhlil 
ed
ər (Tiflis, Kultura mətbəəsi, 1911). Bu risalənin mündəricatı 
Köç
ərlinin  “ Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  materialları”  adındakı 
əsərində daha müfəssəl olaraq bulunur. 
6. Yen
ə F.Köçərlinin  “ Balalara hədiyyə”  adı  altında  tərtib 
etdigi risal
ə (əəəə, 1912) xalq ədəbiyyatımızın cocuqlara məxsus 
bir  qism  materiallarını  havidir.  Bu  cəhətdən çox qiymətli olan 
əsər əski əairlərdən bəzilərinin qırıq-sökük bir nəzm texnikasıyla 
yazılmıə olduəu hekayələrin əlavə edilməsi ilə qiymətcə xələldar 
olmuədur. 
7. N
əvvab Mir Möhsün bin hacı Mir əhməd Aəası Aəamir-
zad
ə  Qərabaəinin  “ Təzkireyi-Nəvvab”ı  Vaqifdən etibarən hicri 
1309-cu il tarixin
ə qədər  Qarabaəda  yetiəən  əairlərə aid bir təz-
kir
ədir. Təzkirə iki qismdir: birincisi 1309-cu ildən əvvəl ölənlərə, 
ikincisi o tarixd
ə yaəamaqda olan əairlərə aiddir: hər əair haqqında 
bir neç
ə sətirlik bəsit və ibtidai bir əəkildə yazılmıə tərcümeyi-hal 
il
ə bir qaç əeir dərc edər. 1913-cü ildə Bakıda təb olunan bu təzkirə 
ç ox  m
ənasız  olaraq  farsca  basılmıədır:  əairlərin tərcümeyi-halları 
da 
əcəmcə yazılmıə, əcəmcə əeiri olan əairlərin əcəmcə əeirlərindən 
d
ə nümunə alınmıədır:  hətta  bir  əairin  əeirləri tərtib edilərkən 
əvvəlcə əcəm dilində yazılanlar, sonra türkcə olanlar qonulmuədur. 
8.  “ Azərbaycan  ədəbiyyatı”  sərlövhəsinə Salman  Mümtazın 
Aəa Məsih əirvani, Molla Pənah Vaqif, Niəat əirvani, Məhəmməd 
Hüseyn xan Müətaq, Qövsi, Kərbəlayi Allahi Arif, Nitqiyi-əirvani, 
Qasım  bək Zakir, Mirzə əəfi  Vazeh,  Seyid  əmaməddin Nəsimi 
55 
 

---

haq
qındakı  risalələrinə əlavə etdiyi müqəddəmələr müəllifin öz 
ifad
əsinə görə yigirmi beə sənədən bəri yapdıəı tədqiqat və tətəb-
böatin
ə (Aəa  Məsih  əirvani,  müqəddəmə, səhifə 4) rəəmən çox 
qarıəıq  və ibtidaidir.  əaəırıcı  bir  dərəcədə olan  bu  qarıəıqlıq  öz 
b
əhslərində  vəsiqələrlə  qarəılaədırılacaqdır.  Risalələr  “ Kommu-
nist” qəzetəsi tərəfindən (əəəə, 1925-1926) təb edilmiədir. 
9.  ədəbi fəaliyyətinin dörd yüz illigi münasibətilə Füzuli 
haqqında “ Azərbaycan ədəbiyyat cəmiyyəti”nin basdırdıəı (əəəə, 
1925) risal
ə, müxtəlif  əeir  və  məqalələrdən tərtib  edilmiədir. 
“ Ziynəti-nuəirəvan”ın təhlili müstəsna olmaq üzrə, risalə, Füzuli 
haqqında yazılmıə əairanə “ mədhnamə”lər külliyatıdır. Bunlarda 
əksəriyyətlə məxəzlər göstərilməməsinə rəəmən – Fatıq Rəəadın 
“ Tarixi-ədəbiyyati-Osmaniyyə”si  ilə  əəhabəddin  Simanın  Os-
man
lı  ədəbiyyatına  aid  əsərləri və əbdülziya  Tofiqin  “ Osmanlı 
ədəbiyyatı nümunələri” adlı əsərindəki Füzuliyə aid məlumatdan 
kopiy
ə edilmiədir. Bu cəhətlər öz bəhsində göstəriləcəkdir. 
10.  1925-ci ild
ə “ Azərnəər”in  həmiyyətilə basılan  Firudin 
b
ək Köçərlinin  “ Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  materialları”  adı 
altında  iki  cilddə –  dörd hissə olan  əsəri müəyyən dövrlərin 
ədəbiyyat tarixi ədd ediləməz. əsrlərdən bəri yaəayan təzkirəçilik 
üsulunun müt
əmadisidir. Zatən müəllif müqəddəmədə izah etdigi 
kibi 
əsərini əəkil cəhətindən Lütfəli bəg Azərin  “ Atəəkədə”  adlı 
t
əzkirəsinə bənzətmək istədigini qeyd ediyor və əsərin mahiy-
y
ətini də “ Tainki bizim Azərbaycan əüəri və üdəbamızın əəar və 
asarı və özlərinin nam və niəanları unudulub əbnayi-vətənin xa-
tirind
ən bilmərrə çıqmasun”  cümləsi ilə izah ediyor. Görülüyor 
ki, müh
ərrir ədəbiyyat tarixinin, mədəniyyət tarixinin mühüm bir 
c
əbhəsi olduəundan belə xəbərsizdir. 
Yen
ə əski təzkirələrdə olduəu kibi, ədəbiyyat məfhumu haq-
qında ehtiva etdigi baəlanəıcı – köhnə ədəbiyyat tələqqisi nəticəsi 
olaraq bir ç ox... hökml
ərlə dolu olan bu əsər, material cəhətindən 
– bir çoxu ədəbiyyat tarixini əlaqədar etməyəcək əəxslərin əsər-
l
əri olmasına rəəmən çox zəngindir. 
11. 
A.Zeynallı yoldaəın atalar sözünə aid əsəri (Bakı, 1926) 
külli miqdarda, l
əhcəmizin  doəurduəu  məsəllər ilə eyni bir mü-
56 
 

---

q
əddəmədən mütəəəkkildir. Xalq ədəbiyyatımızın  mühüm  bir 
c
əbhəsini aydınladan bu əsər, bu vaxta qədər ədəbiyyatımıza aid 
yapılan iələmələrin (əməliyyə) ən qiymətlisidir. 
12. 
”Kommunist” qəzetəsinin nəəriyyatından olan “ əkinçi” 
risal
əsi Həsən bəg Məlikov Zərdabinin tərcümeyi-halına  aiddir. 
Ayrıca Həsən bəgin bir məqaləsini havidir (əəəə,1926). 
 
X X X 
Kitab halında basılan bu nəəriyyatdan baəqa bir çox qəzetə 
v
ə  məcmuələrimizdə,  ədəbiyyatımızın  müxtəlif səhifələri və 
müxt
əlif  əəxsləri  haqqında  Sabirin  külliyyatına  yapılan  əlavələr 
kibi 
ədəbi təhislər ilə tərcümeyi-hallarda ümumi tədqiqat  əsna-
sında gözdən keçirilməsi icab edən materiallardandır. Fəqət bütün 
bu t
ədqiqlər – Rusiya, Avropa və Türkiyədəki nəəriyyat da daxil 
olmaq üzr
ə ədəbiyyat tariximizin bütün təkamül səhifələrini təhlil 
etm
əkdən  uzaqdır.  Bizim  göstərdigimiz mənbələrin bir çoxu, 
Az
ərbaycan ədəbiyyatını belə yad etmədən baəlı-baəına bir hərə-
k
ət nəticəsidir. 
Daha ç ox 
ədəbiyyatımız müdəqqiqlərini bilxassə bizim mə-
d
əniyyətimiz tarixinə yabancı olan Qərb mühitinə qolaylıq təəkil 
ed
əcək bu biblioqrafik izahatdə təmas edilən  əsərlərin  çıxartmıə 
olduqları  nəticələr,  kitabımızın  müxtəlif bəhslərində mətnlər və 
bu xüsusd
ə yapılan  digər tədqiqləri müqayisə edərək  əzəmi də-
r
əcədə əani (obyektiv) mühəsilələrə baəlanmıədır. 
57 
 

---