Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

H
əqiqi vəsiqələrə degil,  aəız  əayiələrinə və romantik təh-
lill
ərə istinad edən bu kibi nəəriyyat bir taqım yanlıə tələqqilərin 
intiəarından baəqa bir əeyə yaramaz. 
“ Bodenətedtin tərcümə etdigi və Mirzə əəfiyə aid olduəunu 
iddia eyl
ədigi qitəyə gələlim: O, Mirzə əəfinin  əlyazısı  ilə olan 
bu qit
ənin kaliəesini “ Mirzə əəfinin miraslarından” adlı kitabının 
207-ci s
əhifədə nəər ediyor. 
Halbuki,  Bodenətedt  bu  qitəyi Mirzə əəfiyə mal etməkdə 
q
ətən  yanlıədır.  Bu  qitənin Füzuliyə aid  olduəunu  və Füzulinin 
münt
əəir mətbu” divanından bulunduəunu qeyd ilə onun “ Mirzə 
əəfidən heç bir əey tərcümə etmədigini iddia edə biliriz. Bu su-
r
ətlə A.Krımskinin Mirzə əəfidən Bodenəteddə az-çox əeylər qal-
dıəı haqqındakı fikri də öz-özünə qiymətini itirmiə olur
1
. 
O halda Bodenətedin əsərləri Mirzə əəfinin adını Avropaya 
tanıədırmaqdan  baəqa,  ədəbiyyatımız  tarixi  nöqteyi-nəzərindən 
yapmıə bir vəzifəyə malik degildir. 
Bodenətedtin “ Mirzə əəfinin təranələri” adlı əsəri 1880-ci il 
tarixind
ə N.ə.Enfert tərəfindən ruscaya də tərcümə edilmiədir. 
§5.Q
ərb aləminə əeirimizin müəyyən bir dövrünü dərli-toplu 
tanıdan ilk əsər deyə biliriz ki, “ Qafqaz və Azərbaycanda məəhur 
olan  əüəranın  əəarına  məcmuədir”  ki,  Adolf  Berje  sahib-cənabi-
nin ehtimalı ilə mətbu olunubdur, sənə 1867-ci ildə Leypsiq əə-
h
ərində” kitabəsi altında nəər olunan risalədir. 
qeyd vark
ən, əsərinin mətnində buna tamamilə zidd olaraq “ Almaniyada Mirzə 
əəfinin məcmuəsi  (Bodenətedt)  adlı  əəxsin ehtimamilə nemsə
*
dilin
ə tərcümə 
olunubdur 
–  deyə hökm  veriyor.  (“ Mirzə Fətəli  Axundov”  risaləsi  –  səhifə 4, 
Tiflis 
–  1911) və (Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  materialları,  I  cild,  2-ci hissə, 
s
əhifə 476-477) 
Köç
ərlinin təsirinə qapılaraq Vəzirov
**
d
ə Fazil Mirzə əəfinin əeirlərinin məc-
mu
əsi alman dilinə tərcümə olunaraq  ədib  Botenətedt  ehtimami  ilə basılmıə-
dır”. –diyor. Salman Mümtaz da eyni yanlıəlıəı daha müəəlləq bir əəklə sal-
mıədır. (Azərbaycan ədəbiyyatı, Mirzə əəfi Vazeh, müqəddimə) 
*
 Alman  
**
 
Y.V.əəmənzəminli nəzərdə tutulur (B.ə.) 
1
  Qit
ələrin müqayisəsi  kitabımızın  gələcək cildlərindəndir ki, burada Mirzə 
əəfi haqqında müfəssəl məlumat da vardır. 
43 
 
                                                                                                           

---

Baəlıqdan  anlaəıldıəı  kibi  əsər Adolf Berje –  Adolf Berge 
adında birisi tərəfindən tərtib edilmiədir. Bu mühərrir alman müəl-
liml
ərindəndir. Bir aralıq Qafqasda bulunmuə və özünün kitabına 
yazdıəı  müqəddəmədə söylədiginə görə Mirzə Fətəli Axundovun 
yardımı  ilə  ədəbiyyatımızın  o  dövrünə  aid  bir  çox  əeirlərini 
toplamıə və bunları məcmuə halında türkcə olaraq təb etdirmiədir. 
“ Məcmueyi-əəar”  bu  qisimlərdən ibarətdir:  “ əəari  Vaqif” 
s
ərlövhəsi altında Vaqifin heca və əruz vəznində yazılmıə əlli altı 
əeirini, ondan sonra “ əəari Zakir” adilə Zakirin müxtəlif vəznin-
d
ə qırx  bir  parçasını,  Cəfərquluxanın  iki  mənzuməsini, Mirzə 
Mehdinin bir hecasını, Məsihatın bir müxəmməsini, Valehin üç, 
K
ərbəlayi  Abdullacan  oəlunun  iki,  Baba  bəg, Mirzə Fətəli və 
Mehdi b
əgin birər mənzuməsi ilə,  Aəıq  Pərinin Mirzəcanla mü-
əairə tərzində yazdıqları bir mənzuməni ehtiva edər. 
Bu m
ənzumələrdən baəqa risalədə almanca bir müqəddəmə 
il
ə bəzi ad və istilahlar  haqqında  iki  bəçək səhifəlik izahat də 
vardır.  Müqəddəmədə Vaqif,  Zakir, Məsihi, Qənbər, Kərbəlayi 
Abdulla C
əhani, Babi bəg, Mehdi bəg, Mirzə Fətəli Axundov və 
Aəıq Pərinin tərcümeyi-halları və ədəbi həyatları bəsit və qısa bir 
sur
ətdə təhlil edilmiədir
1
. 
§6. Bunlardan sonra Avropada kitab halında nəər olunan təd-
qiql
ər Mirzə Fətəli Axundovun pyesləridir (bunlar öncə ruscaya 
(1853), sonra da Mirz
ə  Cəfər  adında  bir  iranlı  tərəfindən 
əcəmcəyə tərcümə edilmiədir) 
1
 Salman Mümtaz n
əər etdigi Vaqifin külliyyatına yazdıəı müqəddimədə Adolf 
Berjed
ən bəhs edərkən  diyor  ki,  “ Azərbaycan  əairlərinə dair  Germaniyanın 
Leypsiq  əəhərində  basdırdıəı  məcmuəsində  Vaqifin tərcümeyi-halından 
b
əhsedici bir sətir də olsun yazmamıədır (Azərbaycan ədəbiyyatı, sayı 2, səhifə 
4, Baku, 1925). Möht
ərəm  Mümtazın  tədqiq etmədən  atdıəı  hökmlər özünü 
burada da müdhiə bir yanlıəlıəa sürükləmiədir. Berje kitabına yazdıəı on dörd 
b
əçək səhifəlik almanca müqəddimənin altı səhifəsini (səhifə VI-XI) Vaqifin 
t
ərcümeyi-halına vəqf etmiədir. Hətta ən çox Vaqifin tərcümeyi-halından bəhs 
etmiədir. Daha qəti sübut etmək üçün nasıl baəladıəını da göstərəlim: “ Achund 
Molla Penach Vakif, son des Muhti Aga vard im Kasachschen Districhte um 
das Yanz 1160 der Hidshra (1717) geboren... 
44 
 
                                                 

---

F
ətəlinin əsərləri Avropada ilk olaraq ingilis müstəəriqlərin-
d
ən Lostirencin diqqətini cəlb etmiə və Mirzə Cəfərin tərcüməsi 
əsas ittixaz edilərək ingiliscəyə çevrilmiədir.  Fətəli Axundovun 
əsərləri Avropada əsl bundan sonra məəhurət qazanmıədır. Müx-
t
əlif məmləkətlərdə  müxtəlif lisaniyyat və  ədəbiyyat alimləri 
t
ərəfindən tədqiq və nəər edilmiədir. 
Barbiyer de Meynaz 
– Barbier de Meynaz sərfiyyətlə “ He-
kay
əti-əbrahim  Xəlil kimyagər”  (Paris,  “ jurnal-du  Aziatik”, 
1886), A.Silliyer 
– A.Cillier tərəfindən “ Mürafiə vəkillərinin he-
kay
əti” ilə “ Sərgüzəəti-vəziri Xani Sərab” (1889), Estoqholm
*
 fi-
loloji c
əmiyyəti nəəriyyatı  içində “ Hekayəti  xırs  quldurbasan” 
(1889)  basılmıədır.  Professor  Varmund  –  Varmund tərəfindən 
əcəmcə tərcümə və kiçik izahat ilə bərabər “ Hekayəti Müsyo Jor-
dan” təb edilmiədir (Vyana, 1889)
2
. 
Bunlardan  baəqa  Nikolay  Kulak  adında  birisinin  Fətəlinin 
ko
mediyalarını almancaya tərcümə etdigini Köçərli əlavə ediyor. 
F
ətəli Axundovun əsərləri yalnız tərcümə edilməklə qalma-
mıə, Adolf Berjenin verdigi məlumata görə eyni zamanda alman 
s
əhnələrində təmsil də edilmiədir
3
. Yen
ə Adolf Berjenin izahatına 
gör
ə, Fətəli  Axundovun  “ Nəbatati-Müsyo  Jordan”ı  ilə “ Məstəli 
əah”ı  Adolf  Berjenin  qardaəı  Karl  Berje  tərəfindən  fransızcaya 
t
ərcümə edilmiədir
4
. 
§7. Alman müst
əəriqlərindən Karl Funinin Azərbaycan  (əi-
mal-Q
ərbi əran) türklərinin ləhcəsinə aid iki məqaləsi var (Berlin-
*
 Stokholm 
2
  F.Köç
ərli: Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  materialları  (I  cild,  2-ci hissə, səh. 
498 v
ə “ Fətəli Axundov” risaləsi). 
3
 
”Qafqaz  və Azərbaycanda məəhur  olan  əüəranın  əəarı  məcmuəsi”  almanca 
müq
əddəmə, səhifə 13.  
4
 
“ ...Fətəli Axundovun ən eyi komediyaları “ Botanim Müsyo Jordan” ilə məəhur 
sehrbaz “ Məstəli əah”dır. Bu əsərləri bənim qardeəim Karl Berje fransız dilinə 
t
ərcümə edərək,  Peterburq  Ermitajının  müdiri  müsyo  Jillesə təslim  etmiədir. 
Müdir komediyaları özünün Qafqaza yapdıəı səyahəti haqqında yazdıəı əsəri ilə 
b
ərabər nəər etmək istiyordı. Fəqət Jillesin ansızın ölməsi nəticəsində bu əsərlər 
d
ə ortadan  qayib  olmuədur.  əünki  öldükdən sonra əlyazısı  ilə olan  əsərlər 
bulunamamıədır (Berje əsəri, müqəddəmə, səhifə 14). 
45 
 
                                                 

---