Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
fikriyyatının əlaqədar qisminin də göstərdigi vəchlə indiki vəsi- q ələrə istinadən Təbriz civarındakı və Bakıdakı atəəgədə binaları bizim mazimizd ən qalan öz mədəni miraslarımız ədd olunamaz. Buna gör ə bizi yaəadıəımız torpaqlara baəlayan, yaxud torpaq- larımızı bizə mal edikən hadisələri bugünkü ictimai-iqtisadi həqi- q ətlərin qoynunda aramalıdır. Qövmi v əziyyətimizə görə yuxarıda təmas etdigimiz kibi m əmləkətimizə Azərbaycan adı verilməsinin doəru olmadıəını ön ə sürən akademik Bartold ölkəmiz üçün həqiqi və tarixi ad ola- raq Aran- Arranı göstəriyor 11 . Doərudur, məmləkətimizin əski adlarından biri də “ Arran”- dır. Fəqət “ Arran” təbirinin də bizim cəmiyyətimiz tərəfindən ve- rildigi q ətiyyətlə məlum degildir. Bunun üçün biz özümüzü “ Ar- ran” təbirinə də nisbət edəməyib: bənligimizi etnik vəziyyətimiz- d ə aramamız lazımdır. Tarixi m ənbələrin bizə qətiyyətlə söylədigi kibi əimali əran v ə Qafqaz torpaqlarına gələn türklər: hunlar və Oftalit-Eftalit kibi qollarıdır (miladi 618-91: Dugini, “ əmumi hunlar tarixi”, tərcü- m əsi) 12 . Hunlarin ümumi hicr ətləri əsasında Mərkəzi Avropaya qədər gediələrində olduəu kibi Qafqas və əranda da köçəbə üsulları ilə n ə əəkildə etnik bir təsir yapdıqları aydın olaraq tarixcə məlum degildir. Bunlardan sonra ög mü əsər xəzərləri görüyoruq (miladi III-IV əsrlər). Xəzərlərin uzun zamanlar Cənubi Qafqas və əimali əran əyalətlərinə basqın yaparaq çapovulçuluqda bulunduqları da m əlumdur; ərəb xəlifələri Yezid və Hiəam zamanında xəzərlərin ərəblərlə olan müharibələrinə həqq bizim torpaqlar səhnə olmuə- dur (miladi 720-799) 4. 11 “ ... əəəə əəəəə əəəə əə əəəəəəəəə əəəəəə əəə əəəə əəəəəəəə, əəəəəəə əəəəəəəəə əəəəəə əəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəəəə, əə əəəəəə əəəəə əəəəə əəəə əə əəəəəə əəəəəəəə əəəəə”. («əəəəə əəəəəəəəəəəəə əəəəəəəə ə əə- əəəəə əəəəəəəəəəəəəə əəəə.əəə.57.) 12 Dugnis “ Xəzər” təbirini “ Xozar” əəklində qəbul ediyor, tədqiq ediləcək bir əeydir. 4 əbül Fərac, Porfir, Loqonfur, Teofanə istinadən Dugins (tərcümə) 34 X əzər sahilindəki qövmlər ilə əimali ərandakı fəqir əhaliyi, erm əni və gürcü kəndlərini uzun müddət atəə və qan içində bura- xan istilaçı xəzərlərin Qafqas və əimali əranın qövmiyyatı üzə- rind ə təsir yapdıqları, heç olmazsa sonradan gələn türk xalqlarına bir z əmin hazırladıqları inkar ediləməz 1 . X əzər istilası müəssər olmaqla bərabər bunlar da özlərindən sonra ölk əmizə mühacirət edən türkləri öz əəirətləri içində əritmə- dil ər. Bilkəs əərqdən – Mavərənnəhrdən axın-axın gələn türk qövml ərinin vücudə gətirdikləri xalq əksəriyyəti içində türkləri əriyüb ortadan qaldırdılar 2 .Qafqasın türk qisminə, əimali ərana, əski Ermənistan və indiki Gürcüstana, əl-Cəzirəyə, eyni zamanda müətərək bir bənlik verən türklərin bir səhifə əəirət və qəbilələr- d ən mürəkkəb olduəu tarixcə məlumdur: tərəkəmələr, bayatlar, s əlcuqlar, qaraqoyunlular, aəqoyunlular, təkələr, saluqlar, qanqlı- lar, ilb əklər, çitaqlar, çavdarlar, qaramanlar, qarakeçilər, qarapa- paq lılar, çəpənilər, yumudlar, afəarlar, qacarlar və i.a. Bu müxt əlif qəbilələrin yaəadıqları yerlərdə az-çox fərqli ləh- c ələrə malik olmuə və müxtəlif zamanlarda müxtəlif adlarla hö- küm ətlər vücudə gətirmiələrsə də bunların həpsinin oəuz camiəsinə m ənsub olduəu haqqında bütün elmi mənbələr müttəhiddir 3 . 1 Az əri ədəbiyyatında türkcənin təkamülü. əmin Abid (“ Maarif və mədə- niyy ət” məcmuəsi numero 2-3, Bakı 1926). 2 X əzərlərin imhasində Bizanslılar və ruslarlə bərabər Qafqazı istila edən Səl- cuq türkm ənlərinin də rolu olmuədur. Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Türki- yy ə tarixi, səhifə 35. 3 Abbasi x əlifələrinin əskəri təəkilatında bulunan və əski Ermənistan ilə Xorasan arasında iqamət edən türkmənlərdən bəhs edərkən tarixçi Dugins ərəb müv ərrixlərindən əbn əl-həmas və əbn əl-əsirə, Bizans müvərrixlərinə istinad ed ərək onların əoz-əuz-uz-oəuz olduəunu təyid eyliyor. [Arteq türkmənləri- hunların ümumi tarixi tərcüməsi – on ikinci bab]. əran mənbələrində də bu müvzuya aid m əlumata təsadüf ediliyor. əah əsmayılın oəlu Sam Mirzə Aəqoyunlulardan bəhs edərkən böylə diyor: “ ən taife ra aəqoyunlu quyənd və ç enanç e d ər kotabe-təvarix məstur əst. əcdad-e iəan dər zəmane – oəuz xan ke q əbl əz zuhur-e əslam bude və əz əqsayi-məəriq təəəkkor be əran kəəidsənd və b ər əksər vilayəti-məəriq kəəte dər Hüdud Diyarbəkr rəxte-iqamət əndaxtənd”. (Töhfeyi_Sami, Sultan Y əqub bəhsi) 35 Hicr ətdən əvvəlki dövrlərdən baəlayan əsrlərdən zamanımı- za q ədər məmləkətimizin mütləq əhalisini təəkil edən bu oəuz- lardır 4 . ədəbiyyatımız tarixinin gəliəi və ləhcəmizin keçirdigi tə- kamül dövrl əri də bunu açıqdan-açıəa göstəriyor. Zaman keçdik- c ə oəuzların baəqa qövmlər, qəbilələr tərəfindən həzm edildigini tarix biz ə göstərmiyor. Hunların, Aftalitlərin, xəzərlərin məmləkətimizdəki haki- miyy ətləri maddi istehsal əərtlərinə istinad etmiyordu. Bunların h əyat üsulları təfili (parazitçilik – red.) və müstəhlək idi. əstədik- l əri kibi basqınlar yaparaq burada torpaəa yerləəən köçəbə və zəif olan çalıəıcı cəmiyyətlərin məhsullarını silüb süpürüyorlardı. Hal- buki, oəuzlar tamamilə bunların əksinə olaraq bir həyat quruluəu q əbul etmiələrdi. Bu da istilaçıların yaəayıə əəkillərinə nisbətlə istehsal üsullarına və iqtisadi əsaslara istinad edən bir quruluədu. Tarixi v əsigələrin göstərdiginə görə oəuzlar gəlib yerləədigi torpaqlar üz ərində hunlar və xəzərlər kibi keçici külək (ruzgar) t əsiri buraxmazlar; özləri əkib-biçdilər və müstəhsəl olaraq ya- əadılar. Bu surətlə ibtidai olsa da mədəniyyətlərini sapanlar ilə (xıəlar ilə) topraəa iələdilər, o qədər ki, vəhdət və ölüm gətirən qan lı moəol istismarı belə onların sapanlarını torpaqdan ayırmadı v ə məmləkətimizin etnik çöhrəsini qətiyyən dəgiədirmədi. Bu iq- tisadi quruluə sayəsindədir ki, bir bu qədər yıldan bəri oəuz türk- l əri əimali əran, Qafqasda mütləq bir əksəriyyəti ilə yerli, daha elmi bir t əbir ilə əkinçi (çiftci) olaraq yaəamaqdadırlar. 4 Akademik V.Bortold miladi VI əsrdə əin sərhədlərindən Qara dənizə qədər uzanan böyük sah ədə hakim olan türk qövm və qəbilələrinin oəuzlardan ibarət olduəunu qəti surətdə qəbul ediyor (Fransız və islam ensiklopedisində “ əuz” madd əsi və Bakı türkoloji qurultayında oxunduəu rapor ilə “ əəəəəəə əəəəəə- əəəə əəəəəəəəə əəəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəə, əəə əə, əəəəəəəəə 1894 ə.). Professor Köprülüzadə Məhəmməd Fuad həman bütün əsərlərində bizim qovmi mahiyyətimizə təmas etdigi zaman köçəbə oəuzların müxtəlif zamanlarda əranın əimali vilayətləri, Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, əraq, Hələb həvalisi və bütün Anadoluda yerləəməklə onlara qəti bir etnik ç öhr ə verdiklərini qeyd ediyor. (türk ədəbiyyatımızda mütəəssüflər. Türkiy ə tarixi, Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər). 36 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|