Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

İKİNCİ PARÇA 
Əşirət dövrü ilə dərəbəylik dövrü arasındakı keçid zamanı 
1.
 
Az
ərbaycan və Qafqazın ərəblər tərəfindən istilası 
2.
 
“ Quran ədəbiyyatı”nın ədəbiyyatımıza təsirə baəlaması 
3.
 
əslamlaəmıə “ Oəuznamə” 
4.
 
“ Kitab-i Dədə Qorqud əla lisan taifey-i Oəuzan” 
a)
 
Drezdend
əki mətn və onun  ətrafında  yapılan  tədqiqlərin 
mahiyy
əti. 
b)
 
“ Qorqud”un  əəxsiyyəti və  Mavəray-i  Xəzər türkləri, 
baəqırd-Qırəız  türkləri və  Anadolu  –  Azərbaycan türklərinin 
arasındakı mövqe və nüfuzu 
c)
 
Qorqud m
ənqəbələrinin bəhs etdiyi yerlər bizim indiki 
m
əmləkətlərimizlə  ləhcəmizin  yayıldıəı  sahələrdən ibarət 
olduəuna aid tədqiqlər 
d)
 
Qorqudun 
əsəri haqqında ümumi təhlil: mündəricatı, dilcə 
mahiyy
əti, bədii qiyməti, qeyri-islami hüviyyəti 
 
5.
 
N
əticə 
6.
 
Əlavə (mətnlər) 
24 
 

---

BİRİNCİ SÖZ 
 
Az
ərbaycanlı  türklərin ədəbiyyatı tarixi  bu  vaxta  qədər bü-
tün t
əkamül xətləri nəzərə alınaraq metodik bir təhlilə məruz qal-
mamıədır.  Ləhcəmizin  geniəliyi  nisbətində ümumi tədqiqlər ya-
pılmadıəı  kimi  müqayisəli üsullara istinad etmədən nəər  olunan 
m
ətn-“ texte” və materiallar da kafi miqdardə bulunmuyor. Böyle 
bir v
əziyyət qarəısında tam bir tərkibi əsər vücuda gətirmənin qo-
lay olmadıəı hər kəscə düəünülə bilir. Bunun üçün təqdim olunan 
əsəri məmləkətimizdə yapılan  ədəbi  əməliyyələr gözilə ölçmək 
icab ed
ər. 
Böyl
ə çuraq bir sahədə çalıəmanın güclülüyünü biz mühiti-
mizin verdigi c
əsarətlə göstərməəə çalıədıq. Bu cəsarəti isə mar-
ksizmin Az
ərbaycanda təsisindən sonra inkiəaf edən istehsal qüv-
v
ələri sayəsində qurulan yeni mədəniyyətə borcluyuz. Bu mədə-
niyy
ətə xidmət məqsədilədir ki, bu əsər meydana çıxdı. Bununla 
Az
ərbaycan proletariatının qurmaqda olduəu mədəniyyət binası-
na veril
ən bir ovuc mahiyyətində xidmət edə bilmiə olursaq  nə 
mutlu... 
Az
ərbaycanlıların  ədəbiyyatı  tarixisinin böylə baəlı-baəına 
bir mövzu olaraq t
ədqiq edildigi qərib görünə bilir. Fəqət bir az 
s
əmimi  düəünülüncə ortada  bir  əərabət qalmaz. Türk ədəbiyyatı 
tarixinin bir silsil
ə halında  tədqiq edilməsinin  lazım  olduəunu 
q
əbul edənlərdəniz. Bununla bərabər türk  ədəbiyyatını  müxtəlif 
dövrl
ərə, müxtəlif ləhcələrə ayırıb  da  –  ümumi təkamül xəttini 
buraxmadan t
ədqiq etmənin daha qolay bir yol olduəu qənaətin-
d
əyiz. Bu gün istiəraq aləmində yalnız bir ləhcənin ədəbi məhsul-
ları ilə, hətta bir dilin müəyyən bir dövrünün tədqiqi ilə məəəul 
olan müt
əxəssislər də yox degil. Ləhcəmizin  hakim  olduəu  dai-
r
ənin böyüklügü də düəünüləcək olursa, Azərbaycan türklərinin 
m
ənsub  olduəu  camiənin  ədəbiyyatı,  dili,  sənəti,  etnoqrafiyası, 
musiqisi v
ə nəqə tarixinin  əlaqədar  olduəu  baəqa türk ləhcələri 
m
əhsullarının ümumi gediəi nəzərə alınan əəraitlə tədqiq edilmə-
sind
ə bir bəs qalmaz. Bilxassə ki, bu türk zümrəsi bu gün ayrıca 
müt
əəəkkil bir dövlətə malikdir. 
25 
 

---

Biz 
əsərimizi öz xalqımız üçün yazdıq. 
əəçi – kəndli sinfinin səviyyəsini daima nəzərə alaraq təhlil 
üsuluna ç ox 
əhəmiyyət verdik. Bunun üçün təhlillərimizi də əcə-
mi d
ərəcədə xalqlaədırmaəa qeyrət etdik. 
T
ədqiqlərimizdə tənqidi və ciddi  –  dialactugue sistemə də 
riay
ət edilərək  ədəbiyyatımıza  yer-yer təmas edən nəəriyyat, 
m
ətnlər və tədqiqlər ilə qarəılaədırılmıədır. Bununla əəxsi ehtira-
sımızı söndürmək üçün kimsəyə hücum etmək qayəsi aəlımızdan 
bel
ə keçməz; məqsədimiz kütlənin özünü də mühakiməyə sövq 
etm
əkdir. 
Kitabımızda ənfəs – hökmlərdən mümkün olduəu qədər sa-
qınmaəa  çalıədıq.  Türkoloji  sahəsində daha gənc  olduəumuzu 
d
ərk edərək tədqiqat  əsnasında  bilxassə mətnlər ilə elmi hüviy-
y
ətlərini isbat etmiə səlahiyyətdar müstəərəq və türkoloqların ədə-
biyyat v
ə etnolojimizə aid vaqe olan tədqiqlərinə də çox  əhə-
miyy
ət verildi. 
ədəbiyyatımız sahəsində tədqiqi qolaylaədırmaq üçün kitab-
xanalarımızda mövcud olmayan, yaxud az bulunan mətnləri, kita-
bımızın sonuna ayrıca bir əlavə əəklində dərc ediyoruz. Hər cildin 
sonundakı  əlavə ancaq o cildin bəhs etdigi dövrlərə aid məh-
sullardır. 
Az
ərbaycanda türkoloji həyatı  yeni  baəladıəından  bu  gün 
ist
ədiyimiz materiallar əlimizdə bulunmuyor. Bu cəhətdən kitabın 
ehtiva etdigi 
əskiklik, ancaq zaman keçdikcə bulunacaq yeni və-
siq
ələrlə itmam edilə biləcəkdir. əsərimizin qüsurunu göstərənlər 
v
ə yeni  material  əlavə edənlər, bizə yapacaqları  eyilikdən çox, 
inqilabi Az
ərbaycan mədəniyyətinə xidmət etmiə olacaqdır. 
 
Əmin Abid 
İstanbul 1922 – Bakı 1927 
26 
 

---

BAŞLANĞIC 
 
AZƏRBAYCAN-AZƏRİ-OĞUZ TƏBİRLƏRİNİN MƏNŞƏYİ 
İLƏ İNTİŞARI HAQQINDA ÜMUMİ BİR TƏDQİQ 
 
Ədəbiyyatımızın  qədim dövrlərinə  soxulub də  təhriyyat ilə 
m
əşğul  olunduğu  zaman  təsadüf edilən  əngəllərdən birisi də 
“Az
ərbaycan” təbiri ətrafında hərəkət etməkdir. Yeni təşkil edilən 
Cumhuriyy
ətimizə də bu adın verilməsi, kəlmənin müxtəlif dövr-
l
ərdə  qarışıq  mənalar  almasını  mocib  ediyor  ki,  təbirin iradəvi 
mövqeyini bir qat daha gücl
əndiriyor. Fəqət biz ədəbiyyat tari-
ximizin elmi mahiyy
ətdə olmasına çox əhəmiyyət verdigimiz üçün 
t
ədqiqatımız əsnasında bu kibi əngəlləri də elmi mənşələrə bağ-
lamaq m
əcburiyyəti hasil oldu; bu müqəddimənin bir tətəbbö-
nam
ə mahiyyətində olmasına səbəb də bu məcburiyyətdir. 
 
Etnolojimiz haqqında yapılan tədqiqlərə bir baxış 
Qafqasın  cənub-əərq  ətəgində  yaəayan  türklər, siyasi bir 
hey
ət  halını  alaraq  “ Azərbaycan”  adında  bir  hökumət  təəkil 
etdikd
ən sonra fikri həyatın  mühüm  bir  cəbhəsi  xalqımızın  və 
m
əmləkətimizin tarixi mövqeyini təyin üçün böyük bir əlaqə 
göst
ərməgə baəladı.  Yeni  bir  mədəniyyətin  quruluəu  ərəfəsində 
böyl
ə  əlaqələr həpi  faydalı  mənaları  daəısa  da,  fəqət ümumi 
zehniyy
ətlərin yanlıə görüələr üzərində qurulması, gözlənilən fay-
dalardan ç ox 
əsassız tələqqilərin tutunmasını dəvət edər. 
Xalqımızın  etnik  mahiyyəti  haqqında  tətəbböatda bulunan-
ların əksəriyyətlə ilk qərinələrin dərinliklərinə dalaraq əimal-qərbi 
əran  torpaəının  “ Midiya”,  “ Atropateni”,  bizim  indiki  siyasi  sər-
h
ədlərimiz içində bulunan yerlərin  “ Arran”,  “ Albaniya”,  “ Aə-
van”, “ Qaspi” adlarilə yad edildigi dövrlərdə burada yaəayan in-
sanları belə bugünkü cumhuriyyət mənasında olan “ Azərbaycan” 
k
əlməsi ətrafında tədqiq etdikləri az degildir. Gərək bu müxtəlif 
adlar 
ətrafında  və gərək buralarda vaxtilə yaəamıə əski xalqlar 
ətrafında bu günkü elmi tələqqilərin qayət gülünc bulduəu bir qaç 
“ iətiqaq pəhləvanlıqları” yapılmaqdadır. Hər kəs tələffüz etibarilə 
27 
 

---