Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Köprülüzad
ə bütün bu yazılarını Nami adlı bir əair haqqın-
dakı tədqiqi ilə bərabər “ Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər” sərlöv-
h
əsi altında “ Azərnəər”in ehtimami ilə təb” etdirdi (Bakı, 1926). 
1918-ci ild
ən 1926-cı  ilə qədər professorun  ədəbiyyatımız 
haqqında yapdıəı tədqiqlər yalnız 56 küçük səhifə tutuyor. 
Türkoloji c
əbhəsində cahanəümul bir əöhrəti olan Köprülü-
zad
ənin tərkibi mahiyyətdə olan bu əsəri çox qiymətlidir. 
8. Mü
əllifi  Qafqaslı  olmaqla  bərabər  əstanbulda  yazıldıəı 
üç ün, qüdr
ətli hekayəçilərimizdən Yusif Vəzirovun “ Azərbaycan 
ədəbiyyatına bir nəzər” adlı risaləsini Türkiyədə yapılan tədqiqlər 
arasında yad etmək lazım gəldi. 
V
əzirov əsərini əstanbulda ikən Köprülüzadənin “ Türk dün-
yası”ndakı  yazılarının  nəərindən sonra  yazdı  (1337).  əsər üç 
hiss
əyə bölünmüədür: 
Birinci hiss
ə: müqəddimə,  əifahi  və yazılı  ədəbiyyatımız 
əifahi ədəbiyyatımız ilə Nəsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli 
Axundov, Zakir, əirvanlı Seyid əzim,Sabir, yeni dövr. 
əkinci  hissə:  “ Osmanlıda  (?)  yetiəmiə azərbaycanlı  müəllif-
l
ər”. 
əçüncü hissə: “ Rusiyada yetiəmiə azərbaycanlı müəlliflər”. 
Risal
ənin sonuna “ Osmanlı oxucuları üçün müxtəsər lüəət” 
əlavə etmiədir. “ Bir neçə söz” sərlövhəli birinci müqəddimə siya-
si bir mahiyy
ətdədir. əkinci müqəddimə tarixi və biblioqrafik bir 
ç öhr
ə göstərir. Bundakı qərib mühakimələri ayrı-ayrı əərh edəcək 
degiliz; yalnız bəzi ana xətlər üzərində durmaq məcburiyyətində-
yiz. Müq
əddimənin bir yerində belə bir cümlə var: “ əndi bizim ilə 
b
ərabər  ədəbiyyatımızın  mühiblərini  maraqlandıran  bir  məsələ 
var. əcaba, əsl azəri ədəbiyyatının baəlanəıcını kimdən və hankı 
zamandan saymalı?” (səh.6). Müəllif bu sualına “ əifahi və yazılı 
ədəbiyyatımız”ın sonunda cavab veriyor: “ Zənnimizcə Azərbay-
can 
ədəbiyyatının  baəlanəıcını  əhəmiyyətsiz məlumatlara istina-
d
ən təyin etmək olmaz. Bizcə yazılı ədəbiyyatın baəlanması yazılı 
əsərlərin meydana gəlməsində degil, ədəbiyyatı qüvvətli bir sima, 
iqtidarlı bir qələm baəlaya bilər. Bunun üçün madam ki, əldə etdi-
gimiz m
əlumat lazımı dərəcə ədəbi tariximizin əvvəllərini təsvir 
49 
 

---

ed
ə bilmir,  yazılı  ədəbiyyatımızın  banisi  olaraq  ancaq  Nəsimini 
göst
ərə bilərik” (səhifə 11). 
“ əifahi ədəbiyyatımız” haqqında beə səhifəlik ibtidai məlu-
matdan sonra mü
əllif yazılı ədəbiyyatımızı Nəsimidən yəni hicri 
VIII 
əsrdən  baəlayır;  bu  surətlə oəuz  ləhcəsinin vücudə gəlmə-
sind
ən hicri VIII əsrə qədər keçən çox böyük zaman içində vücu-
d
ə gələn  ədəbi məhsulatı  yox  ədd ediyor. Görülüyor ki, əsər 
tamamil
ə keyfi bir hərəkətin səmərəsidir. 
Bu günkü türkoloji sisteml
ərin bizə göstərdiginə görə ədə-
biyyat tarixi bir müh
ərririn malı degildir ki, onu istədigi kibi alıb-
satsın. Elm bir xalqın ədəbiyyatı tarixini, arzu etdigi zamandan və 
ya əəxsdən baəlamaq səlahiyyətini hənuz heç bir müəllifə vermə-
miədir;  ictimai  bəniyyənin təəkili ilə ədəbiyyat  da  doəmuə de-
m
əkdir. 
V
əzirov Nəsimi ilə Xətai, Füzuli ilə Vaqif  arasındakı  əsr-
l
ərin ədəbi simasını təyin için də nəfəs tükətmək istəməyərək bir 
“ heyfa ki” ilə “ idareyi-məsləhət” üsulunu təqib ediyor. Bulundigi 
hiss
ələrdən belə əhl-mütəxəssis tərəfindən yazılmıə bir əsər olma-
dıəı açıqca anlaəılan “ Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” zehni 
əaəıracaq yalan-yanlıə bir taqım ibtidai məlumat külçəsidir. 
Professor N
əcib Asimin dərəbəgilk  dövrü  əairlərindən Ha-
mi
di  haqqında  yazdıəı  “ Məchul  bir  əair:  Molla  Hamidi”  sərlöv-
h
əli məqaləsi (“ əqdam” qəzetəsi, 1921) “ Qaraman” tarixində ve-
ril
ən məlumatdan xülasə”dir (Bu tarixin verdigi məlumat kitabı-
mızın gələcək bəhslərindəndir). 
1922-ci ild
ə əstanbulda yenə dərəbəglik dövrü əairlərimizdən – 
Bürhan
əddinin bir qism mənzumələri  “ Divani-Qazi Bürhanəddin” 
ünvanı altında basılmıədır. Bu kitab əngiltərə müətəriqlər Cəmiyyəti 
üzvl
ərindən professor Zuvian tərəfindən  “ Bürhanəddin”  Britiə 
muzeyind
əki yeganə yazma divanından kopiyə edilmiə parçalardan 
ibar
ətdir  ki,  əstanbulda  Amerikan  Dil  Məktəbi müdiri Fredfild 
Qursel t
ərəfindən nəər olunmuədur. “ Mətbu” nüsxə üç qismdir: 
a)
 
“ əl-qəzəliyyat”də səkkiz dənə (tamam və yarım  olaraq) 
q
əzəl, 
b)
 
“ əl-rübaiyyat” qismində igirmi dənə rübai, 
50 
 

---

c)
 
“ əl-tuyuəat”də yüz on səkkiz dənə tuyuq vardır. 
Yapraqların  bir  tərəfində mətn, köhnə imlası  ilə o biri tə-
r
əfində indiki imla ilə basılmıədır. Bu əsərdə Bürhanəddinin hə-
yat v
ə sənəti cənab  əəhabəddin tərəfindən doqquz səhifəlik bir 
müq
əddimə də təhlil  edilmiədir  ki,  bir  çox  yanlıəlıqla  doludur. 
M
ətnin dəyərli yerləri lüzumi qədər oxunmamıədır. 
əstanbul orta məktəb müəllimlərindən Rafət Evəni adında bir 
zat  “ Azərbaycan  əairləri”  sərlövhəsi ilə  iki məqalə  nəər  etdi 
(“ Türk yurdu” məcmuəsi, 1341, eylül və tiərini əvvəl nüsxələr). 
Baəlıca Berjenin əsəri ilə “ Riyazül-aəiqin”, “ Təzkireyi-Nəvvab”-
d
ən istifadə etmiədir.  Metod  bilmədigi və məlumatı  olmadıəı 
halda bir 
ədəbiyyat tarixi yazmaq qəbul  olacaəını  zənn edəcək 
d
ərəcədə zavallı  olan  bu  müəllim Xorasandan Bayburda qədər 
geniə bir ərazi tutan ləhcəmizi və dolayısı ilə ədəbiyyatımızı çox 
kiç ild
ərək  “ Qarabaə,  əirvan,  əəki”  olmaq  üzrə üç yerə ayırıb. 
M
əqalələrdə Vidadi,  Vaqif,  Aəabəgim  aəadan  qayət ibtidai bir 
sur
ətdə bəhs ediliyor. Uzaqlarda oturub də bir qaç kitab oxumaqla 
bir mill
ətin ədəbiyyatı tarixi yazılmıyacaəı fikrini bu hərəkət də 
bütün gülünclüyü il
ə göstəriyor. 
Türkiy
ənin məəhur  naəirlərindən Süleyman Nazif: əvvəlcə 
“ Pəyam-sabah” qəzetəsi ilə “ Sərvət-fünun” məcmuəsində nəər et-
digi Füzulinin h
əyat və əsəri haqqında bəzi məlumat və tədqiqa-
tını  “ Füzuli”  sərlövhəsi  altında  ayrıca  bir  kitab  halında  basdırdı 
(əstanbul, yeni mətbəə, 1926). Füzulinin məzhəbinə aid Türkiyə-
d
ə yapılan münaqiəənin bir qütbü olan Süleyman Nazifin bu ki-
tabı eyni zamanda bir cavabnamə mahiyyətindədir. 
əstanbul “ Məktəbi-bəhriyyə” müəllimlərindən əbrahim Eəqi-
nin Füzuliy
ə aid kiçik risaləsi 1338-ci ildə əstanbulda  Füzulinin 
“ əiə-sünni”liyi  haqqında  açılan  münaqiəə əsnasında  yazılmıə və 
Füzulid
ə məzhəb qeydi aramaqlıəın mənasız olduəunu iddia edər. 
əstanbul Darülfünununda təhsil edərkən son əsrin 1925-ci il 
tarixin
ə qədər bütün fikri və ədəbi cərəyanlarını  mühitin  müsai-
d
əsi nisbətində – iqtisadi, ictimai nöqteyi-nəzərdən təhlil edərək 
400 s
əhifəlik böyükcə bir cild halında verdigimiz “ Lisaniyyə-te-
zi”ni də yapılan tədqiqlər arasında göstərə biliriz (əstanbul Darül-
51 
 

---