Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

“Quran” 
ədədbiyyatının ədəbiyyatımız üzərində  
t
əsirə başlaması 
Yuxarıda  da  söylənildigi vəchlə islamiyyət  xalqının  bütün 
sinifl
əri tərəfindən birdən qəbul edilməmiədir. Bartoldun verdiyi 
izahat kibi, 
əvvəlcə “ Müstəqər” (əəəəəəə) zümrələr içində yayıl-
mıədır. Bir yerdə uzun müddət yaəamayıb da oraya-buraya qonub 
köç
ən köçəbə qism  arasındə müsəlmanlıq  daha  sonralar yerləəə 
bilmiədir. 
Bu nöqteyi-n
əzərdən deyilə bilir ki, islam dini öncə kənd və 
q
əsəbə əhalisi tərəfindən qəbul edilmiə və bundan sonra kənd və 
q
əsəbələr  islam  kulturasını  tərvic edən birər islami mənbə və 
m
ərkəz olmuədur. 
Köç
əbəliyi  buraxıb  da  dərəbəglik həyatına  girən kənd və 
q
əsəbə  əhalisi  yavaə-yavaə  köçəbəlik ruhunda olan ictimai 
t
ələqqilərini tərk etməgə qoyuldu. Topraq iələməgə və bu surətlə 
tifili (əəəəəəəəəəəəə) yaəamaqdan uzaqlaəmaəa baəladı. əbtidai 
bir  əəkildə iqtisadi və təsərrüfi  əsaslara istinad edən yeni bir 
h
əyata girməklə bərabər kənd və qəsəbə əhalisi, fikriyyat cəhətin-
d
ən əski psixolojilərinə tamamilə zidd bir sahəyə tökülüyordu. 
Daima at belind
ə çapoulcılıəa, yəəmagərliyə alıəan yeni cə-
miyy
ətin xalqları o sərt və dürüət çölli ruhlarını bəsləyən vurub-
öldürm
ək ədəbiyyatı yerində “ Quranın müsəkkən” (pareporigue) 
ədəbiyyatı qaim oluyordu. 
Xilaf
ət mərkəzi  olan  Baədad  mədəniyyəti də hər cəhətdən 
yeni dinin istilası altına girən məmləkətlərin əhalisi üzərinə yük-
l
əniyordu; xalqın bütün mənəviyyatı Baədada baəlanıyordı. O bi-
ri t
ərəfdən də topraəa yerləəən əhali arasında islami əəkildə tədris 
üsuluna istinad ed
ən müxtəlif dərəcəli təhsil müəssisələri, zaviyə-
l
ər, məscidlər yapılaraq “ Quran ədəbiyyatı”nın birər orqanı halına 
salınıyordı. Bu kibi təəkilatlar sayəsində xalq qərun və səta tələq-
qil
ərilə qarıəıq bir haldə olan ərəb zövqi, ərəb kainatı görüə tərzi 
aəılanıyordı. 
Bu vaxta q
ədər köçəbəlik səciyyəsini daəıyan həmasət das-
tanları  yerinə,  əhali  yavaə-yavaə Quranın  surələrini anlamadıəı 
t
əqdirdə dinləməgə alıədırılıyordı. Bir tərəfdən saf türkcə ilə xalq 
82 
 

---

v
ə  çadır  ədəbiyyatları  ilərlərkən
1
, o biri t
ərəfdən də  Quran 
ədəbiyyatı  bütün  əöbələri ilə  bərabər  inkiəaf  ediyordı.  əlk 
dövrl
ərdə heç  əübhəsiz köçəbəlik tələqqi və ənənələri daha çox 
faiz dutuyordu. əslami ünsürlər ictimai bəniyyədd xəfif və az bir 
mövqey
ə malikdi. 
Bu islami h
ərəkət xalq siniflərinə yeni-yeni tələqqilər ver-
m
əklə bərabər, ümumi məxiləfə yaəayan ənənələr ilə bərabər ədə-
bi mövzuları də islamlaədırıyordı. əlimizdəki Qorqud mənqəbə-
l
əri “ Oəuznamə”nin az-çox islamlaəmıə bir qismidir. 
Bütün mövzuları Qafqas və Azərbaycan torpaqlarında vücu-
d
ə gələn vaqeələrə aid olan və ədəbiyyatımızın  ilk  dövrlərini 
aydınlatmaq üçün mühüm bir material təəkil edən Qorqud kitabı 
tamamil
ə bu dövrün ümumi xarakterlərini ehtiva etdigindən, onu 
bu qismd
ə tədqiq etmək icab etdi. Müsəlmanlıqdan əvvəlki etiqad 
v
ə etiyadların  izlərini  daəıyan  “ Oəuznamə”
*
 
ərəb dininin tutun-
masını mütəaqib qüvvətli bir surətdə inkiəaf eyləyən Quran ədə-
biyyatının təsiri altında yerini əslami bir əəkildə doəan baəqa xalq 
mübd
ələrini tərk edərək meydandan qalxmıədır: qismən də islami 
bir əəkil alaraq uzun müddət yaəamıədır. 
Oəuz  mənqəbələrinin  ədəbiyyatımızdan  qalxması,  islamiy-
y
ətin  baəlanəıclarında  olmamıədır.  Bunlar müsəlmanlıəın  intiəa-
rından  sonra  da  çox  zamanlar  qüvvətlə yaəamıədır.  Azərbaycan 
v
ə Qafqas türkləri içində on səkkizinci əsrə qədər davam etdigini 
biz
ə bir çox vəsiqə göstəriyor. əski azərbaycanlı müəlliflərindən 
əbdülhəq  ibn  Süleyman  oəuznamə mənqəbələrinin  moəolların 
m
əmləkətimizi istilasına qədər yaəadıəını qeyd ediyor. 
1
 
«əəəəəə,  əə  əəəəə,  əəə əəə əəəə-əəəəə  əəəəəəəəə əəəə əəəə,  əəəə 
əəəəəəəəəəəəəə ə  əəəə əəəəəəəə ə əəəəəəəəəəəəəə əəəə əəəəəə,  əəəə 
əəəə. «əəəəə əəəəəəə əəəəəəəə əəəəəəə. «əəə, 125.ə.ə.əəəəəəəə. 
*
 D
əvadaridə qıpçaqlara aid “ Ata Bitikçi”, oəuzlara aid “ Oəuznamə” ətrafında 
fikir yürüd
ərkən müsəlmanlıəa müxalif olduəunu böylə anlatıyor: “ Bu taifenin 
zühur  ediələrini;  əhvallarını  izah  etmək istiyorum: fəqət  bunların  bir  çoxu 
əəriətə uyəun  degildir”.  “ Dürər  əl-Tican”dən nəqlən  Hüseyn  Namiq  (“ Yeni 
m
əcmuə”, əstanbul, cild 4, sayı 89). 
83 
 
                                                 

---

Türkiy
ənin kitabiyyat müəlliflərindən  Bursalı  Məhməd 
Tahir m
əxəz göstərmədən oəuznamənin XVI əsrə qədər əhalimiz 
arasında yaəadıəını bu sətirlərlə göstəriyor: “ Türk qövminə mən-
sub iq
dam haqqında yazılan milli tarixlərin ən dəgərlisi əldə bulu-
nan b
əzi imarələrə nəzərən  oəuznamə olmaq  lazım  gəlir. Bu 
tarixi-k
əbir hicrətin bin tarixinə qədər Azərbaycan tərəfində möv-
cud olduəu bəzi vəsaiqlə müsbət isə də bugünkü gündə əlimizdə 
mövcud degildir
1
. M
əhəmməd Tahirin ümumi rəvayətlərin təsiri 
altında  qalaraq  tarix  adilə göstərdigi  oəuz  mənqəbələrinin  yaəa-
dıəı  tarix,  hicrətin bin tarixini də təcavir  etmiədir.  Yəni hicri X 
(miladi XVI) 
əsrdən sonra da onlar Azərbaycan və Qafqas əhalisi 
arasında yaəamıədır. 
Oəuz  mənqəbələrinin XVII əsrin  ilk  yarısında  böylə əhali-
mizc
ə aəızdan-aəıza dolaəmaqla məlum olduəu haqqında vəsiqə-
y
ə malikdir.  Kitabımızın  baəlanəıc  qismində söylədigimiz kibi 
1638-d
ə Dərbəndə gələn alman səyyahı Aleari ilə 1722 tarixində 
yen
ə eyni  əəhəri ziyarət edən Qantəmir  oəuz  mənqəbələrinin o 
tarixd
ə yaəamaqda olduqları haqqında məlumat veriyorlar. Bu su-
r
ətlə son zamanlara qədər indiki naəıllar kibi – əhalimiz arasında 
1
 
“ Türk dərnəgi” məcmuəsi: sayı I, əstanbul 1927. Bursalı Məhməd Tahir də 
bir  çox Osmanlı  tarixçiləri  kibi  “ Oəuznamə”yi  tarix  kitabı  olaraq göstəriyor. 
Biz onun əimali əranda “ Oəuznamə”nin yaəadıəı dövr haqqında verdigi məlu-
ma
tını baəqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdigi üçün “ Oəuznamə” 
m
ənqəbələrini qasid etmək istədigi fikri ilə alıyoruz.  Vaqeən  “ Səlcuqnamə” 
Sahibi Yazıçıoəlu əli, “ Cami-Cəm Ayin” mühərriri Həsən bin Mahmud Baya-
tı,  “ Behcətül-təvarix”  müəllifi  əükrullah  kibi  yazıçılar  “ Oəuznamə”  adında 
ayrıca  tarixi  bir  əsərdən bəhs edirlər.  Onların  yad  etdikləri  “ oəuznamə”nin 
oəuz mənqəbələri olub-olmadıəı vazeh olaraq məlum degildir. Osmanlı müəl-
lifl
ərinin bu xüsusda yapdıqları fikir qarəılıəı haqqında Köprülüzadə Məhəm-
m
əd Fuadın “ Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər” kitabında qiymətli bir tən-
qidi var (s
əhifə 278-279)  Haəiyə. Son əsrlərdə bəzi  Osmanlı  müəllifləri Os-
man
lı  türklərinin tarixinə aid  yazdıəı  əsrlərə oəuznamə adı  vermiələr. Lütfi 
paəa adında bir zatın bu cinsdən oəuznamə adında bir tarixi var. Türkistanda 
ye
tiəən  “ Dana  Ata  adında  bir  əair  də “ Oəuznamə”  adında  mənzum bir əsər 
yaz
mıədır. Bu xüsusda baxınız: A.Samoyloviç:  əəəəəəəəə əə əəəəəəəəəəə-
əəə –  əəəəəəəə əəəəəəəəəə.  –  «əəəəəəə əəəəəəə.  əəəəəəəəə əəəəəəəəə. 
əəəəə.əəəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəəə.əəə. XIX. 
84 
 
                                                 

---