Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qorqud m ənqəbəsinin bəhs etdigi yerlər bizim m əmləkətimizdir
Qorqud hekay ələrinin Qafqas və Azərbaycanda qüvvətlə ya- əamıə olduəunu göstərən vəsiqələrin ən eyisi “ Kitab-i Dədə Qor- qud”un özüdür. Qorqud m ənqəbəsinin bəhs etdigi yerlər bizim m əmləkətimizdir Qorqud kitabındakı bütün vaqiələr tamamilə bizim ləhcə- mizin yayıldıəı yerlərdə olmuədur. əsərdə zikr edilən yer adları bunlardır: “ Aladaə, Qazılıq daə, Bayburd hasarı, Mərdin qələsi, Tatyan q ələsi, Aəsaqa qələsi, Unən qələsi, Qara dəniz sahilində Düzmürd q ələsi, əlincə qələsi, Dərəəam ucı, Tumanın qələsi, Aq hisar, Trabzon, Qan əqazə 1 , Gürcüstan aəzı, Gəncə, Bərdə, Kökcə d əniz, Dəmür Qapu (Dəmir Qapı), Dəmür Qapu Dərbəndi, Qərə D ərbənd (Qara Dərbənd). Bu k əlmələrdən baəqa yalnız bir yerdə “ Rum ili” təbiri ilə “ əstənbul” kəlməsinə təsadüf ediliyor ki, o da tamam bir hekayə- tin vaqe olduəu yerlərdə degil, yalnız hədiyyə almaq üçün gedi- l əcək yer olaraq göstəriliyor ki, Rum eli əcəmlərin “ Diyari- Rum”undan baəqa bir əey degildir. Bir d ə Türküstan kəlməsi keçiyor; o da, Qazana bir sifət veri- lirk ən qollanılır: “ Bayandır xanın göyküsi, Tulu Qumun yavrusu, Türkistanın dirəqi, ümmət sayının aslanı, Qərə əuəın qaplanı, Qonur atın ayası, Xan Uruzun babası, xanım Qazan” – (səhifə 60). Yuxarıda saydıəımız yer adları içində bəzi daə və qələ adları indiki coərafi xəritə üçün yabancı isə də, bir çoxları məlumdur: Bayburd v ə Mardin, Trabzon Anadolunun əərqindədir, Qorqud kitabında oəuzların “ kafərlər” ilə olan müharibələri əsasında” Bayburd v ə Trabzon yad edilməkdədir. Anladılan hekayələrin mövzusu bu əəhərlərin Bizans impe- ratorluəunun hakimiyyəti altında olduəu zamanlarda tərtib edil- miədir. Daha qəti olaraq göstərmək üçün bu əəhərlərin adlarını kitabın cümlələri ilə tutuq edəlim: 1 Kilisli mü əllim Rifətin oxuyamayıb da əəklini təsbit etdigi bu kəlməni Bartold Drezden nüsx əsində «Qan Abxazə” əəklində oxumuədur. 103 “ Bazərganlar yaraq gördülər, gecə gündüz diməyüb yüridi- l ər, nagah Parəsarın Bayburd hasarınə gəldilər məgər ol gün kaf ərlərin aəır günləridi, hər biri yeməkdə içməkdə idi, birini dəxi götürib qopuz çaldırərlərdi” (səhifə 50). Trabzon də böylə yad ediliyor: “ Qanlı Qocə urı turdı aə səqqəllu pir qocələr yanınə bu- raqdı, iç oəuzə girdi qız bulmadı, tolandı Tıə Oəuzə girdi bulma- dı, tolandı Trabzona gəldi, məgər Trəbuzan təkurının (təkfurının) bir əzim görkəmlü məhbub qızı vardı” (səhifə 97). Hekay ələrdən məlum olduəuna görə oəuzlar Gürcüstandan h ər yıl vergi alıyormıə. Bir il gürcülər vergi yerinə bir at, bir qı- lınc, bir çomaq göndərmiələr. Oəuzların xanı Bayındır, bunları B əkil adında bir qəhrəmana verərək “ Oəuz elinə qaravul” gön- d ərdi. O da Oəuzdan köç elədi, Bərdəyə, Gəncəyə varıb vətən tutdı, Toquz tümən Gürcistan aəzına varub qopdı, qarovulluə eyl ədi, yad kafər gəlsə baəın Oəuzə ərməəan göndərdi (səh.132) “ Aəam Qazan sası dinlü Gürcistan aəzında oturırsan ordun üstin ə kimi qorsən?” (səhifə 22). D ərbənd əəhəri də bir çox yerdə yad ediliyor. Bir fikir ver- m ək üçün yalnız bir əəklini alıyoruz: “ Bazərgan aydır, Yəkət- Y əkət, bəg Yəkət, sən bənim önəm əglə, sözüm dinlə, on altı ildir kim, Oəuz içindən getmiə idin, dan-danıəuə kafər malın Oəuz b əglərinə gətürər idin, Pasın Qərə Dərbənd aəzınə düəən vermiə idin, onun qalasın beə yüz kafiri üzərimizəqoyuldı. (səhifə 40). Göst ərdigimiz bu parçalardan anlaəılıyor ki, Qorqud kitabı- nın tərtibi əsnasında oəuzların yaəadıəı yer bir tərəfdən sərhəddi- Bayburd Trabzon sah əsi; o bir tərəfdən Gürcüstan, Bərdə, Gəncə, D əmir Qapu (Qara Dərbənddən (Dərbənd) keçən xətdir. Hekayə- d əki mövzulara görə oəuzların yalnız qərb və əimal sərhədləri m əlum oluyor. əərq və Cənub sərhədlərindən heç bəhs edilmiyor. Bununla b ərabər “ Kitab-i Dədə Qorqud”un bütün mövzularının bizim əərqli oəuz ləhcəsinin hakim olduəu yerlərdə vaqe olduəu açıq və qəti bir surətdə anlaəılıyor. Bartold mövzuların əski Ermənistan yüksəkliklərində vaqe olduəunu qeyd ediyor; bu fikir qəbul edilə bildigi təqdirdə əski Erm ənistan sərhədini Dərbəndə qədər göstərmək lazımdır. ənos- 104 trantsevin d ə eyni fikri tədqiq etmədən təkrar etməsinə rəəmən əsərin mövzularına meydan olan yerlərin tamamilə dilimizin sər- h ədləri içində olmasına, kitabın aəaəıda təhlil edəcəyimiz dilinin mahiyy ətini və Qorqudun Bayat qəbiləsindən olduəunu əlavə ed ərsək, əlimizdəki “ Kitab-i Dədə Qorqud”un bizim ədəbiyyatı- mız məhsullarından ədd edilməsinə heç əübhə qalmaz 1 . Qorqudun kitabı bir hökmdara ithaf edilmişdir Kitabın yazılıə tərzi qəti olaraq bütün hekayələrin dolayısilə kitabın bir hökmdar adına ithaf edildigini göstəriyor. Bu hökm- darın adı kitabın bir yerində belə yad ediliyor: bunun için kim olduəu məlum degil. Yalnız bu hökmdar hər yerdə “ Xan” kəl- m əsilə yad ediliyor. Tək-tük “ sultan” sifətilə xitab olunuyor. Qorqud kitabındakı müqəddimə parçaları, gərək hekayələrin h əpsi “ xanım hey...” xitabilə baəlıyor. Bu cəhətdən “ Min bir gecə” hekay ələrində gecə baəlamalarınə çox bənziyor. Hər hekayə nəti- c ədə əski bir molla tərəfindən yapılan dua kibi “ xan”ın ömürlərinə dua ediliyor, ona “ Məhəmməd”dən “ əəfaət” diləniyor. Bundan ki- ta bın bir xan adına yazıldıəını çıxarmaq olduəu kibi əskidən çadır v ə sonradan saraya da mal olan xan və bəg qonaqlıqları əsnasında bir xana xitab ən söylədigi ehtimalı da uzaq degildir. F əqət əsərin ümumi yazılıə tərzi kitabın xan adına yazıldıəı ehtimalını daha çox həqiqətə yaxlaədırıyor. Bunu göstərən hekayə qanundakı “ xeyirli dua”lardan sərf-nəzər xan adına yazıldıəını göst ərmək üçün yalnız bir nümunə göstərəlim: “ Qərə ölüm gəldikdə keçət versün saəlıq ilə saəırın dövlətin h əq artursin ol öndə kim yucə tənri dust olub əni mədəd irsün, yum ver əyin xanım, yerlü qərə taəların yıəılmasun, kölgəlicə qaba aəa- cın kəsilməsin, qamən aqan görkli suyın qurıməsun, qanadlərin 1 Türkiy əli müdəqqiqlərdən M.Cövdət bu xüsusda yazdıəı bir tətəbbönamədə D ədə Qorqudun və əsərinin bizim dil və ədəbiyyatımız sahəsinə aid olduəu cə- h ətini bitərəf bir vicdanla izah ediyor: “ Oəuznamə”nin nisbət edildigi bu zat “ Kitabi-Dədə Qorqud”u bu zatın yaza bilməsi üçün heç degilsə Təbriz, ərzrum t ərəfində dəxi yaəamıə olması lazım gəlir” (“ Dərgah” məcmuəsi, əstanbul, 1338). 105 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|