Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
aid m əhsullarında təsadüf edilməkdədir. Yalnız kəlmələrin məna- sı degil cümlədəki mövqeyini xüsusi təbir və ifadələrin əksərisi əəkil etibarilə indi böylə xalq dilində yaəıyor: “ Oəuz bəgləri bir yerə gəlüb yıənaq olmaəə baəladı” (səhifə 7). “ Qərə qoyun yəxnisindən önə gətürin yersə yesün, yeməzsə tursun getsün” (səhifə 8). “ Bunlər böylə edəcək Bay Burə bəgin acıəı tutdı” (səhifə 21). “ Semiz qoyun, arıq toəlı bayırdə qalsə qurt g əlüb yeməzdi” (səhifə 33). “ Bəli baə kəsdi, qan tökdü, adam axtardı”, (səhifə 41). “ Adaqlusinə aparın görsün ol yəxəi bilür zi- ra ol dikübdür” (səhifə 50). “ Səxt olmıyayım on altı ildir kim ba- bayın tutsaəıyın ata-anayə, qavmə qardaəə həsrətəm” (səhifə 52). Xanını Qazandan mana buyruq oldu, mana kimsə tolaəmaz (səhi- f ə 51). “ Gurəədə mən səni basmadımmı” (səhifə 64). “ Beyrəkin ata sınə anasınə muətuluəə çapar getdi” (səhifə 65). “ əmcəgin aə- zınə verdi bir sürdi olancə südini aldı” (səhifə 121). “ Qorqud” da bəzi kəlmələr var ki, bu gün onları biz qollan- maqla b ərabər, onların bir çoxuna məəhur Melioranskinin XIII əsrdə Azərbaycan qitəsində yazıldıəını iddia etdiyi “ Kitab həliyə- tül-insan v ə həmbətül-lisan”da təsadüf ediyoruz. “ Qorqud”un bir çox təbirləri pək əskidir. Məsəla, “ gerçək- l ərin üç atız (otuz) on yaəını toldursəyin” on otuz on yaəındə tol- sun” cümlələrinin yüz və bin saylarının yad ediliəi cəhətindən Or- xon kitab ələrinin ifadəsinə yaxlaəıyor. Kitabın kəlmələri ümumiyyətlə xalis türkcədir. ərəbcə və farsc ə kəlmələr qayət azdır. Hətta bu gün bütün adlarımız ərəbcə olduəu halda Qorquddakı adamlar üç müstəsna ilə həp türkcə ad daəıyorlar. Diqqət ediləcək bir əey olduəu üçün kitabdakı bütün adları buraya nəql ediyoruz: Burl ə Xatun, əiçək, Selcan Xatun, Dersə, Buəac, Bay Burə b əg, Bayındır, Salur, Qazan, Ulaə, Uruz, Yapuə, Qiyan, Selcək, Dondar, Qarabudaq, Qaragün ə, Beyrək, əlek, Qoca, Alp ərəp, Bam sı, Dəli Qarcar, Qısır Yengə, Uəun Qoca, Mahaq, əmən, S əkrək, Yekrək, Tərs Uzamıə... 112 “ Qorqud” kitabının türkcəmizin ümumi quruluəu etibarilə göst ərdigi əskikligi daha qolay ayırd edə bilmək üçün burada s ərf-nəhvini qısaca tədqiq edəcəgiz: əəxsi zəmirlər: bən-mən, sən, o-ol, biz, siz, an-lərdir. M əsdərlər hazırda qollandıəımız əəkildədir. Tək-tük təcili m əsdərlərə də rast gəliniyor: “ Mana bir qız alı ver kim mən yer- d ən turmadın...” Müzare: “ Asl maddənin sonuna “ ur” “ ar” lahə- q ələrinin (?-B.ə.) əlavəsilə hasil olan müzare”, “ Qorqud”da qarı- əıqdır. Bu gün “ ar” əlavəsilə yapdıəımız müzare, Qorqud də urlə v ə “ ur”la həqəsilə yapdıəımız “ ar”lə təəkil edildigi də vaqedir. Halın təəkilində Osmanlı türkcəsində olduəu kibi əsl maddə- nin sonuna “ yor” gəlməz; “ ir-ur” (Bilürmisiz Qazana necə heyf eyl əmək gərək). N əqli-mazisi əəklində “ miə” lahəqəsi yerinə “ üb”, mənfisin- d ə “ məyub”, “ mayub” qollanılır (qan tökübdür, çələdi alibdır). Haliy ə rəbt siəəsi “ rək-raq” degil, “ ub-ubən-uban”dır. (Kabən kob m əni ol yigidə versən), (Dədəm Qorqud gəlübən əadlıə çal- dı), (ət basuban qan sıxıruz). əmri-mazi yalnız məsdərin asl maddəsindən ibarət qalmı- yor. Sonun ə “ gil”, “ əıl” alıyor (Qərə ayəırın cilavsini mana tutəıl yigit) , (Dört yanını kafər bəələdi, bölmü bilgil). Bugünkü ləhcə- mizd ə isə “ gilən-əılan” əəklindədir. Mənfi əəklində son lahəqədə əvvəl “ mə-ma” gəliyor. əzafətdə müzafi-əleyhin sonuna “ n” (saəır nun) yerinə “ n”- d ə buluyoruz. Müzareyi-müt əkəllim əəklində “ rin”, “ yayın”, mənfisində “ məzin” ədatını alır. “ Mən sana bu aəaclə yemək piəüririn”. “ əgər mənim evimi qurtaracaq olursə səni əmiraxur eyləyəyin”. “ Mən yerindən də adam ögməzin”. Müzareyin müxatibi-c əmisi “ siniz”lə degil “ siz” ilə yapılı- yor. Bu əəkil indi belə əhalimiz aəzında yaəamaqdadır. “ Xoəmı- əız-əsənmisiz”. R əbti siəalarındə təqibiyyə halı “ -icə-incə” olmaz”, -cək, -g əc” alır. “ Böylə dekəc Qazanın əqli baəından getdi”. “ Dəstmalı gözin ə səlcək gözi açıldı”. əkinci əəkil hala yaəıyor. 113 Müzarenin iltizamiyi-siq əsində mütəkəllim bəzən “ əyin- ayın”, -yəm-iyəm, bəzən də indiki kibi yalnız “ m” alır. “ Qız qal- q ə oynayə mən qopuz çalım”. “ Aəan Qazanın namusunu sındı- rayınmı”, “ görəyim, Oəuzda mənim dostum, düəmənim kimdir? Müzarenin n əqli-mazisinin -dən, -dan yerinə bəzən –“ dın”- dır. “ Mana bir qız alı ver kim mən yerimdən turmadın ol turgəc g ərək”. M əful-əleyh məful-müə yerində də görüyoruz: “ Qılıcə toə- ra nayım”. Məfuli-müə ədatı bəzən “ lən”dir. “ Saəilən solunə göz g əzdirdi”. Müzaf-ileyhin sonundə “ -n”, yerinə -“ n”də yazılıyor. “ Qərə ayqırın cilavsi”. Sif ət nisbəti indi olduəu kibi “ -çi” degil “ -ci”dir: “ aqınca”, “ muətılıqcı”. Z ərflər: incə, niyə, ardıncə, dəkin (dək, qadar, bəlli qaru (geri), q əçən-qaçan. K əlmələrin fail, məfulin cümlədəki yeri ləhcəmizin indiki əəkli kibidir. Tək-tük kəlmələr də bəzi hərflər dəyiəikdir. Bilmək m əsdərinin “ -K”yi, “ -ə”dır: “ binməə” kimi. “ Kiçik” kəlməsinin sonundakı kaf qoydur: “ Kiçi” deyə qollanıyor. Bizim qaranlıə dedigimiz k əlmə “ qarankulı” əəklində qollanılıyor. K əlmələrin tərkibində az-çox fərq seçilə bilməklə bərabər kitabda müst əqər bir imlanın bulunmayıəı, bir kəlmənin müxtəlif əəkillərdə yazılması, sərfcə təhlili gücləndirməkdədir. Bununla b ərabər bu gün ədəbi türkcəmizə görə görülən fərqlər əvam türk- c əsində tamamilə mövcuddur. Qorqudun b ədii qiymətləri “ Qorqud” kitabı, ümumiyyətlə xəlqiyyat sahəsində qalan əsərlər içində ən çox bədii qiymətlərə malik olandır. Akademik Bartold bu əsəri Anadolu türklərinin məəhur “ Battal Qazi” mən- q əbəsi ilə müqayisə etdigi zaman “ Qorqud” kitabını daha yüksək v ə daha əairanə buluyor. əsər baədan sonuna qədər qısa cümlələrlə yazılmıə səlis bir ifad əyi havidir; cümlələrin qısalıəına bir çox kəlmə və sifətlərin t əkrar edilməsi və zəif olsa də səcilər yazılması ibtidai bir 114 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|