_______________Milli Kitabxana________________
Aşıq Alının həyatı və aşıqlıq fəaliyyəti ilə bağlı məlumat verə bilən qaynaqlardan
biri də folklorlaşmış şəkildə gəlib çatmış "Aşıq Alının Türkiyə səfəri"dir. Klassik
məhəbbət dastanı tipi ilə "aşıq rəvayəti" arasında orta mövqedə dayanan və daha çox
mətn strukturu, süjet və motivlər səviyyəsində birinciyə meyl edən (dastanda "buta
motivi" iştirak etmir) bu dastan bioqrafik informasiya kontekstində aşıq haqqında
yaddaşlarda saxlanan bilgilərlə səsləşir.
Əslində aşıq haqqında həm dastanda, həm də hafizələrdə qorunmuş məlumatın hər
ikisi eyni bir "mənbə"dən - aşıq ənənəsində yaşayan, ustad-şəyird şəcərəsində ötürülən
ümumi yaddaş fondundan qaynaqlanır. Çünki konkret tarixi şəxsiyyəti tərənnüm edən
folklor əsəri həmin şəxs tərəfindən yaradıla bilməz; ona görə də dastanın Alının
şəyirdləri tərəfindən yaradıldığını ehtimal etmək olar. Belə halda dastanın "aşıq
bioqrafiyası" etibarlı mənbə sayıla bilər. Həm də nəzərdən qaçırmayaq ki, Göyçə aşıq
mühitinin spesifik cəhətlərindən biri də
dəqiq və
aydın
sənət şəcərəsinin
mövcudluğudur.
Göyçənin ustad aşığı Aşıq Hacıdan yazıya alınmış "Aşıq Alının Türkiyə səfəri"
dastanını folklor örtüyündən çıxarsaq, onda mətn informasiyasının qısa məzmunu
aşağıdakı kimi olacaq: Aşıq Alı Göyçə mahalının Qızılvəng kəndindən yoxsul Mirzə
(Göyçə dialektində "İmirzə") kişinin oğludur. Həmin mahalın Çamırlı (Göyçə
dialektində "Camırrı") kəndindən Niftalı adlı varlı bir kişinin Bəsti adlı qızı ilə
evlənmək istəyir. Lakin xeyir işin reallaşması üçün lazım olan "zəruri minimum"
səviyyəsində maliyyə vəsaiti olmadığından məşğul olduğu sənətdən (aşıqlıqdan)
istifadə etməklə pul qazanmaq məcburiyyətində qalır. Bundan ötrü o, Naxçıvana və
oradan da Türkiyəyə gedir. Müxtəlif çətinliklərlə üzləşirsə də, nəhayət, tələb olunandan
da artıq vəsait əldə etməyə nail olur, vətənə qayıdır və sevgilisinə qovuşur.
1
Dastanın mətn strukturu, səfər-sınaq-uğur modelində reallaşır. "Pul-para qazanmaq
motivi"nin polisemantik funksiyalarının təhlilini dərinləşdirmədən qeyd edim ki, bu
motiv geniş mənada sənətkar subyekti və mühit münasibətlərinin çeşidli spesifik
əlamətlərini aydınlaşdırır.
Buradan məlum olur ki: 1) Aşıq Alının ailəsi yoxsuldur; 2) Azərbaycan əhalisi
yoxsuldur, çünki pul qazanmaq üçün El Osmana (deyilişdə Alosmana, Türkiyəyə)
getmək lazımdır; Azərbaycanın müstəmləkə şəraitində yaşaması əhalini müflisləşdirib.
Ən başlıcası isə bu motiv aşıq sənətinin "sənətçilik mərhələsini" işarələyir; yəni aşığın
fəaliyyət sferası məclislərə gedərək pul-para qazanmaqla məhdudlaşır.
Bu sosial kontekst Ələsgər haqqında rəvayətlərdə də qabarıq şəkildə təzahür edir.
Qeyd olunan motivin informasiya ehtiyatından o da məlum olur ki,
Azərbaycan folkloru antologiyası, III Kilab. Göyçə folkloru (Toplayanı, tərtib edəni və ön sözün
müəllifi H.İsmayılov). B., 2000, s.446-480.
_______________Milli Kitabxana________________
aşıq rəvayətindən dastanlaşmağa doğru gedən bu mətnin formalaşma mərhələsi də
Azərbaycanın müstəmləkə olduğu dövrə (1828-1918) təsadüf edir. Ustad fenomeninin
"mifləşdirilməsi", folklorlaşdırılması ustada ədəb-ərkan təlimi ilə işləyən Göyçəli
şəyirdin (məsələn, Ələsgərin) minnətdarlığının ifadəsi kimi də reallaşa bilərdi.
Dastana "sənətçi-aşığ"ın mətn faktı prizmasından baxıldıqda, "buta motivi"nin
iştirak etməməsinin səbəbi də aydın şəkildə görünür. Çünki aşığın sənətçiyə çevrilməsi
funksiya səviyyəsində sakral missiyanın profanlaşması ilə müşayiət olunaraq haqq
aşıqlığından keyfiyyətcə fərqli bir hadisə idi. Mətndə süjetin invariant sxemi saxlansa
da, hadisəvi informasiyanın sosiallaşması müşahidə olunur.
Dastanda təhkiyəçi subyektinin təhlili bəzi məqamlara aydınlıq gətirir. Belə ki,
dastan ənənəvi şəkildə üç ustadnamə (Aşıq Musa, Aşıq Ələsgər, Qul Allahqulu) ilə
başlanır və duvaqqapma ilə bitir. Ustadnamələrdən sonra ifaçı aşıq "bəli, mənim
əzizdərim, sizə hardan xəbər verim, Göyçə mahalının Qızılvəng kəndinnən. Kimnən,
Aşıq Alıdan" məlumatını bildirəndən sonra, təhkiyəçi kimi Aşıq Alının özü çıxış edir:
"Cavan vaxtımda orda-burda söhbət eliyirdilər ki, Aşıx Alı gələcəkdə gözəl sənətkar
olajax. Allah heş kimi kasıv eləməsin. O zamannar elə kasıvıydıx ki, oğru içəri
girsəydi, bircə süpürgədən başqa əlinə bir şey keçməzdi. O vaxtın pulu bir abbasım
varıydı. Kəndin içinə çıxdım ki, mal öldürüf alışma eliyiflər. İki girvəngə ət aldım.
Gətirdim evə, dədəm doğradı, anam tökdü qazana, qoydu ocağın üstünə. Kasıvın
evində yemək olanda ev gülür, eşik gülür. Öydə bir ala pişiyimiz varıydı. O da
sevindiyindən tufara hoppanıf, yerə düşürdü. Dədəmnən anamın söhbəti də bir-birinə
yaman xoş gəlirdi".
Təhkiyə Aşıq Alının dilindən verilir və "ana, mənim coravımı, ayağımın məstini
gəti. Sazımı götürüm, gedim. Mən də öz payımı düzəldim gətirim" mürəkkəb sintaktik
bütövündə (MSB) tamamlanır. Və beləliklə, mütəmadi olaraq Alı dastana təhkiyəçi
kimi daxil edilir: "Düzü, qorxuf çəkinsəm də, yolumnan dönmədim. Bir azdan at məni
endirdi həmin kəndə". Təhkiyə səviyyəsində baş verən intensiv dəyişmələr bir tərəfdən
türk epik ənənəsindən (məsələn, "Dədə Qorqud soylamış" və "Ozan aydır" ifadələrinə
diqqət et), digər tərəfdən isə əhvalat və rəvayətin, hadisə və süjetin, tarixi faktın və
folklorun kontominasiyasından qaynaqlanır.
Yenə orada, s.448.
Yenə orada, s.448.
Yenə orada, s.450.
Yenə orada, s.451.
Dostları ilə paylaş: |