_______________Milli Kitabxana________________
məlahətli səsi vardı. Ən çox təcnis, divani oxumağı sevərdi. Olduqca şirin ləfzi ilə dastan
söyləmək qabiliyyətinə malik idi. Məclis aparanda, eldə-obada ədəb-ərkanına söz ola
bilməzdi. Yersiz danışmağı sevməzdi. Qocaların aşığa verdiyi bu şahidlik xasiyyətnamələri
onun poetik yaradıcılığında da çox aydınlıqla görünür".
1
M. Həkimovun yazdığına görə, Aşıq Alının öz dəsti-xətti ilə yazdığı üç kitab əlyazması
şeirləri və ustadı Ağ Aşıqdan yazdığı bir kitab əlyazması 1938-ci ilə kimi Kəlbəcərdə
"Dilsuz və Xəzangül" dastanının müəllifi Aşıq Nəbinin şəxsi arxivində saxlanmışdır.
Anlaşılmazlıq üzündən həmin nadir nüsxələr bir çox əlyazmaları kimi 1938-ci ildə
yandırılmışdır. M.Həkimov onu da qeyd edir ki, "hazırda əldə olunan şeirlər və aşığın
səfərnamələri, əsasən, Aşıq Alının qocalıq illərində həmsöhbətləri olan Aşıq Həmid, Aşıq
Şirin və başqalarının o vaxt yazıya aldıqları əlyazmalardan götürülmüşdür".
2
Göyçə
mahalını kəndbəkənd gəzmiş folklorşünas, Aşıq Alının 20-dən çox şəyirdi olduğunu da yaşlı
adamların yaddaşından yazıya köçürmüşdür. Onlardan Aşıq Ələsgər, Aşıq Mehdi, Aşıq
Məhəmməd, Aşıq Hümmət, Aşıq Alşan, Aşıq Məhərrəmin adlarını çəkir. Adı keçən
tədqiqatda göstərilir ki, Aşıq Alı böyük təcnis ustası kimi məşhur olduğundan ona el
arasında "Təcnis Alı", "Loğman Alı", "Dədə Alı", "Şıx Alı" da deyərmişlər.
3
Lakin tanınmış folklorşünas alimin bu qeydləri Alı ilə bağlı reallıqları əks etdirmir. Bu
məlumatlar Alıya aid məlum və məşhur üzdəniraq cızma-qaraları sırımaq istəyənlərin
uydurmalarından qaynaqlanmaqdadır.
Öz şəyirdinin fitri istedada malik olduğunu duyan Ağ Aşıq ona böyük həssaslıqla
yanaşmış, az bir müddətdə Alıya bütün saz havalarını öyrədərək, ona sənət yollarında
müstəqil addımlar atmağı rəva görmüşdür.
Qüdrətli saz ustasının yanında keçən illər səmərəsiz qalmır. Alının sədası tezliklə doğma
Qızılvəngdən keçib Göyçənin hüdudlarından çox-çox uzaqlara yayıldı. Doğma Göyçənin
füsunkar gözəllikləri, sevən bir qəlbin alovlu çırpıntıları gənc aşığın könül rübabını dilə
gətirən ilk poetik duyğulardır:
Bir nişan istədim gülüzlü yardan,
Dirsəyin göstərdi: alısan, - dedi.
Dedim: ay qız, köçdüm, sənnən əl çəkdim,
Əlbət bir yadına salısan, - dedi.
Canlı xalq dilinin sərrast ifadələri ilə yoğrulmuş bu misralarda biz coşqun bir poetik
ülviyyətlə yanaşı, böyük məharətlə rəsm edilmiş səmimi bir mənə-
Xalqımızın deyimləri və duyumları (Toplayanı və tərtib edəni M.Həkimov). B., 1986, s.58-59.
Yenə orada, s.59.
Yenə orada, s.60-62.
_______________Milli Kitabxana________________
viyyat tablosu ilə qarşılaşır, hisslərin təmizliyinə, onların sadə və əzəmətli poetik
ifadəsinə heyran qalırıq.
Sənətkarın yaradıcılığında ictimai motivlər getdikcə güclənməyə başlayır. O,
cəmiyyətdə hökm sürən bərabərsizliyə qarşı öz etiraz səsini ucaldan müdrik bir el
sənətkarı kimi çıxış edir:
Ay ağalar, gəlin sizə söyləyim,
Yəqin bu dünyanı pul dolandırır.
Kəsilib məhəbbət, qalmayıb hörmət,
Dövlətli dalınca mal dolandırır.
Yoxsulluq Alının taleyinə elə bir acı damğa vurmuşdu ki, el sənətkarı bunu
ömrünün son gününə qədər unuda bilmədi. Bu hadisə boyük bir ürək ağrısı, qəlb
yanğısı ilə onun yaradıcılığında, sazının tellərindən qopan həzin melodiyalarda yaşadı,
sənətkar üçün əbədi mövzuya çevrildi. Deyilənlərə görə, öz nişanlısına qovuşmaq üçün
başlıq verə bilməyən Aşıq Alı qürbətə yollanmış, illərlə kəndlərdə, obalarda qəlbində
vətən həsrəti, gözlərində sevgilisinin canlı surəti məclislər aparmış, qazandığı hər
qəpik-quruş onun arzuları üçün qol-qanad olmuşdur:
Nə qədər dolandım Turan elini,
Yenə öz torpağım yadıma düşdü.
Sarınər yaylağı, Göyçə mahalı,
Öz gözəl oylağım yadıma düşdü.
Gəlib xəyalımdan keçdi o çağlar;
Yay fəsli atlanıb gələn qonaqlar.
O güllü-çiçəkli alışan dağlar,
O Qiblə bulağım yadıma düşdü.
Qızıl dağı, Məciddinin oylağı,
Doğma yurdun doğma odu, ocağı.
Alının köksündə hicranın dağı,
O qaymaq dodağım yadıma düşdü.
Öz sevgilisinə iki ilədək gələcəyinə söz verən Aşıq Alının həmin müddətdə
qayıtması mümkün olmur. Qürbətdə həmyerlilərindən birinə rast gələn Aşıq Alı vədə
verilən vaxtda gələ bilməyəcəyini sifariş etmiş, "Deyinən" rədifli qoşmasını yazıb ona
vermişdir ki, sevgilisinə, qohum-əqrəbasına çatdırsın. Lakin dərdli aşığın:
Qasid, gedər olsan bizim ellərə,
Bu naməni o canana deyinən.
_______________Milli Kitabxana________________
Qohum-qardaş, dost-müsahib olanlar,
Göz dikməsin başqa yana deyinən -
deyə Alosmandan doğma yurda, dövrün sıxıntılarından yana düşdüyü qürbət eldən
xəbər göndərir. Yanıqlı sifariş və ürək dağlayan fəryadı nə sevgilisinə, nə də
qohum-əqrəbasına çatdırılmadı. Bundan istifadə edən düşmənlər Aşıq Alının
ölməsi haqqında müxtəlif şayiələr uydurdular. Bu xəbərdən sonra ata-anası öz
qızını, yəni Aşıq Alının sevgilisini zorla başqasına ərə getməyə məcbur eləmişdi.
Lakin dastanda da təsvir edildiyi kimi, aşıq doğma vətəninə sevgilisinin toyunun
başlandığı gün gəlib çatmış, hər şey arzuolunan sonluqla başa çatmışdır. Qeyd
edim ki, məlumatların götürüldüyü "Aşıq Alının Türkiyə səfəri" dastanı bəzi
mənbələrdə göstərildiyindən fərqli olaraq iki deyil, bir dastandır, "Aşıq Alı və
Əsmər xanım" isə onun variantıdır.
Azərbaycan aşıq sənətinin və poeziyasının inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuş
Aşıq Alının zəngin ədəbi irsi az öyrənilmiş, onun yaradıcılığının çox kiçik bir
hissəsi nəşr olunmuşdur. Alının hələ nə qədər naməlum əsəri, könüllərdə, ürəklərdə
yaşayan, lakin işıq üzü görməyən qoşmaları, təcnisləri, təsnifləri, bayatıları,
gəraylıları, ustadnamə və deyişmələri folklor araşdırıcılarının yolunu gözləyir.
Dostları ilə paylaş: |