Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

məlumat almışıq ki, hələlik bu məsələni təxirə salmaq istəyirlər. Biz də bu xahişi nəzərə 

alırıq. 

R.İbrahimbəyov:  -  Nə  məlumatdır  bu  belə?  Hardandır  bu  xahiş?  Burada 

Azərbaycan xalqının nümayəndələri əyləşib, Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı var... 

Sədr: Yaxşı, gəlin bu məsələyə gündəliyi səsə qoyan zaman baxaq. 

Bundan  sonra  bir  neçə  başqa  deputat  tamam  ayrı  məsələləri  ortaya  atdılar  və 

Azərbaycan deputatları yenə də israrla Yanvar hadisələrinin müzakirəsini gündəliyin ilk 

bəndi kimi səsə qoymağı təklif etdilər. 

Sədr  (M.S.Qorbaçov):  Yaxşı,  beləliklə,  məsələ  qaldırılır  ki,  19-20  yanvarda 

Bakıda baş vermiş hadisələrə siyasi qiymət verilsin. 

Yerdən səs: Bəs 13 yanvar hadisələrinə?  

Sədr: - 13 yanvar haqqında məsələ qaldırılmır (salonda səs-küy). Təkrar edirəm, 

onlar  (yəni  Azərbaycan  deputatları  -  A.)  bu  məsələnin  üstündən  keçirlər,  amma  bu  o 

demək deyil ki, mən bu məsələni qaldırmıram. 

Anar  Rzayev:  Yoldaşlar,  burda  deyirlər  ki,  Sumqayıta  qiymət  vermək  lazımdır. 

Amma  axı  Sumqayıtdan  başqa  Ermənistanın  Qukark  rayonunun  faciəsi  də  var.  İndi 

söhbət Bakı yanvarından gedir. Biz məsələni belə qoyuruq:  

Azərbaycan  deputatları,  Azərbaycan  ictimaiyyəti  Bakıdakı  13-14  yanvar 

talanlarını  qeydsiz-şərtsiz  pisləyir.  Əgər  lazımdırsa,  bunu  da  müzakirə  etməyə  və 

günahkarları üzə çıxarmağa hazırıq. Amma indi bizim istədiyimiz odur ki, Bakıdakı 19-

20 yanvar hadisələrini müzakirə və məhkum edək, çünki bunlar talanlara cavab deyildi, 

günahkarları  yox,  günahsızları  cəzalandırdılar.  Gəlin  bax,  bu  məsələni  aydınlaşdıraq. 

Yəni, doğrudanmı heç kəs bu işlər üçün məsuliyyət daşımayacaq, cavabdeh olmayacaq? 

İclasdan  sonra  R.İbrahimbəyov,  H.Turabov  və  mən  Qorbaçova  yanaşdıq,  Bakı 

hadisələrinin  bütün  acı  təfərrüatlarını  olduğu  kimi  ona  çatdırmağa  çalışdıq.  "Hər  şeyi 

ordunun  boynuna  yıxmayın",  -  dedi  ("Ne  nado  delat  iz  armii  kozla  otpuşeniya"). 

"Yüzlərlə  günahsız  insan  həlak  oldu",  -  dedim.  "Ordu  qarışmasaydı,  yüzlərlə  yox, 

minlərlə,  on  minlərlə  adam  qırıla  bilərdi"  -  dedi.  "Min  adamı  xilas  etmək  üçün  yüz 

adamı qırmaq söhbəti şübhəli haqq-hesabdır" - dedim. - "Sabah min adam xətrinə yüz 

min, yuz min adam xətrinə milyon, milyonlarla insanı da qırmaq olar. Amma tarixin bu 

---

dərsini biz bir dəfə keçmişik". Cavab vermədi. Yanında dayanmış Primakov bizə baxıb 

məzəmmətlə başını buladı. 

Bakı faciəsindən iki gün qabaq yanvarın 17-də Azərbaycan KP MK-nın binasında 

bizimlə  -  ictimaiyyətin  bir  neçə  nümayəndəsiylə  görüşdə  Primakov  da,  Sov.  İKP  MK 

katibi  Girenko  da  and-aman  eləmişdilər  ki,  Bakıda  heç  bir  fövqəladə  vəziyyətin  elan 

olunması  nəzərdə  tutulmur,  şəhərə  heç  bir  qoşun  hissələri  girməyəcək.  Bizi  beləcə 

arxayınlaşdırmışdılar. "Sən öz saydığını say, gör fələk nə sayır". 

 

*** 

Məsələ  Ali  Sovetin  qapalı  iclasında  müzakirə  edildi.  E.Qafarova,  T.İsmayılov, 

A.Məlikov, R.İbrahimbəyov və mən çıxış etdik. Hadisələrin həqiqi mahiyyəti haqqında, 

mərkəzi  informasiya  vasitələrinin  birtərəfli  mövqeyi  haqqında  səhih  məlumat  verildi. 

A.Məlikov rişxəndlə Yazova Bakı şücaəti üçün marşal adı verilməsini təklif etdi. (Az 

sonra  Arifin    bu  kinayəli  sözləri  həyata  keçdi).  DTK-nin  sədri  Kryuçkov  və  o  vaxtkı 

Daxili  İşlər  Naziri  Bakatinin  çıxışlarında  müəyyən  ölçü  hissi  vardısa,  Müdafiə  naziri 

Yazovun  çıxışı  başdan-başa  hadisələrin  təhrifi  idi.  Yerimizdə  otura  bilmirdik.  Nazir 

Şəhidlər  Xiyabanı  haqqında  istehzayla  danışanda  ("Evdə  ürək  xəstəliyindən  ölən 

qocaları  da  aparıb  orda  basdırıblar,  heç  bir    uşaq-filan  ölməyib",  və  s.  bu  qəbildən 

sözlər) daha dözə bilmədik, salonu tərk etdik. 

Qabağlar  da  bir  sıra  mübahisəli  məsələlər  ortaya  atılanda  "gərək  çıxıb 

gedəydiniz" deyə bizə məsləhət verənlər olurdu. Hər dəfə və tez-tez salonu tərk etsəydik 

- bu hərəkətin özü qiymətdən düşər, ucuzlaşar və heç bir təsir qüvvəsinə malik olmazdı. 

Amma  o  gün  nazir  danışarkən  qəzəbli  etiraz  nidalarıyla  salonu  tərk  etməyimiz, 

Xuraman  Abbasovanın,  Sara  Vəzirovanın  və  başqa  qadın  deputatlarımızın  kəskin 

replikaları nəticəsiz qalmadı. Doğrudur, bir sıra deputatlar bizim ardımızca ünvanımıza 

tikanlı  sözlər  deyir,  ittihamlar  da  yağdırırdılar.  Bəzi  deputatlar,  o  cümlədən  Oljas  da 

(səmimi  qəlbdən  bizə  rəğbət  bəslədiyinə  görə)  dalımızca  foyeyə  çıxıb  bizi  geri 

çağırırdılar.  Yanvar  günlərində  Bakıya  gəlmiş,  hadisələri  öz  gözüylə  görmüş  (görə 

bilməmiş  və  ya  görmək  istəməmişsə  də)  polkovnik  Petruşenko  foyedə  qolumdan 

yapışır: Xahiş edirəm, qayıdın, - deyir. 

---

-Necə  qayıda  bilərik  ki,  nazir  ağ  yalan  danışır,  -  deyirəm,  -  siz  ki,  hər      halda 

Bakıdaydınız,  -  hər  halda  kimlərin  şəhid  olduğunu  bilirsiniz  və  onların  arasında 

uşaqların da öldürüldüyündən xəbərdarsınız. 

Qabaqlar  da  salondan  çıxan  deputat  qrupları  olub,  amma  onlar  çıxıb  elə  Ali 

Sovetin binasındaca gözləyir və tənəffüs zamanı rəhbərliklə danışığa girirdilər. Biz isə 

dərhal paltolarımızı geyinib mehmanxanaya yollandıq. 

Axşam xəbər tutduq ki, biz çıxandan sonra və nazir nitqini qurtaran kimi tələsik 

fasilə (vaxtı çatmasa da) elan olunub, Primakov bizi axtarıb və tamam çıxıb getdiyimizi 

biləndə  çox  təəccüblənib.  Yalnız  Qorbaçovla  görüşüb  danışandan  sonra  sessiyaya 

qayıdacağımızı  bildirdik.  O  zamanlar  hələ  ümidimiz    vardı  ki,  məsələləri  bütün 

təfsilatıyla izah edə bilsək, bunun müəyyən nəticəsi olar.  

Bir neçə gün sonra dedilər ki, səhər iclasından əvvəl Qorbaçov təxminən 35-40 

dəqiqə  ərzində  bütün  Azərbaycan  nümayəndələriylə  görüşəcək,  danışacaq.  Bu  son 

dərəcə  qısa  vaxtda,  dar  macalda,  iki  daş  arasında  ona  hansı  mətləbləri  aça,  izah  edə 

bilərdik, ondan nə cavab ala bilərdik? Ağlıma bir fikir gəldi, dostum, deputat həmkarım, 

Ali Sovetdə birgə çalışdığmız müddətdə fəal, bacarıqlı, prinsipial adam kimi tanıdığım 

Tofiq İsmayılovla məsləhətləşdim. O da bu fikrimi bəyəndi. Fikir isə ondan ibarət idi ki, 

Qorbaçovla  görüş  ərəfəsində  onun  çox  yaxın  silahdaşlarından  və  məsləhətçilərindən 

olan Aleksandr Nikolayeviç Yakovlevlə görüşək, onunla daha müfəssəl və ətraflı söhbət 

edək ki, o da bizim mövqeyimizi münasib şəkildə Mixail Sergeyeviçə çatdırsın. Səhər 

Yakovlevə zəng etdik və elə həmin gün saat 6-da bizi görüşə dəvət etdi. Deputatlardan 

beşimiz - Tofiq İsmayılov, Eldar Salayev, Vəli Məmmədov, Süleyman Məmmədov və 

mən  "Staraya  ploşad"da  Mərkəzi  Komitənin  binasına  gəldik,  iki  saatdan  artıq  bir 

müddətdə  Yakovlevlə  ətraflı  söhbət  etdik.  Azərbaycan  haqqında,  hətta  onun  uzaq  və 

yaxın  tarixi  haqqında,  xalqımızın  demokratik  ənənələri,  Şərqdə  ilk  demokratik 

respublikanın  18-ci  ilin  mayında  məhz  Azərbaycanda  yaranması,  bu  respublikanın 

Parlamanında müxtəlif partiyaların və müxtəlif millətlərin təmsil olunması haqqında və 

təbii ki, Dağlıq Qarabağ probleminin bütün tarixi, siyasi, iqtisadi və qanuni aspektləri 

haqqında danışdıq.  Əlbəttə,  qanlı  yanvar hadisələri  söhbətlərimizin  diqqət  mərkəzində 

idi. Yakovlev bizi diqqətlə dinlədikdən sonra öz fikrini bildirdi. Bizim kiçik nümayəndə 

---