Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
19 da iki komedioqrafın yaradıcılığı nəzərdən keçirilir və üstünlük Menandra verilirdi. Alim burada da əsərlərə əx- laqi meyarla yanaşır və Menandrın yaradıcılığında daha çox xeyirxahlıq, alicənablıq, nəciblik gördüyünə görə, onu Aristofanın acı zarafatlarından üstün tuturdu. Roma ədəbiyyatında ədəbi-tənqidi fikir Roma mədə- niyyətinin ellinləşməyə başlaması dövründən – e.ə. III əsrdən yaranır. Ilk dövrlərdə ədəbiyyatşünaslıq məsələ- ləri Yunanıstanda olduğu kimi Romada da müxtəlif janrlı bədii ədəbiyyat nümunələri, fəlsəfəyə və dilçiliyə aid əsərlər, ritorikaya dair traktatlar daxilində təsadüf olu- nurdu. Erkən Roma ədəbiyyatının nümayəndələri (Livi Andronik, Nevi, Enni) eyni zamanda filoloji problemlərin həlli ilə məşğul idilər. Onların qarşısında duran ən böyük problem Roma ədəbiyyatının inkişafı üçün yunan bədii ədəbiyyatından hansı metodla istifadə etmək məsələsi olmuşdur. Bir qrup ədiblər Roma ədəbiyyatının bütün- lükdə ellinləşməsi tərəfdarı (Sipion dərnəyinin üzvləri) olsalar da, bəziləri mühafizəkar mövqedə duraraq, bu- nun əleyhinə çıxış edirdilər (Katon və onun ətrafı). İlk Roma ədibləri istər-istəməz bu problemlə qarşılaşmalı olurdular. Onlar yunan ədəbiyyatından tərcümə üçün hansı nümunləri seçməyi, hansı üsulla (sərbəst, yoxsa hərfi) tərcümə etməyi, kontaminasiyaya (lat. contamina- tia – qarışdırıram) yol verib-veməməyi müəyyənləşdir- məli idilər və bu məsələləri həll edərkən, şair və yazıçılar ədəbi-estetik görüşlərini ifadə edirdilər. Bu baxımdan görkəmli Roma komedioqrafı Terensi əhəmiyyətli möv- 20 qeyə malikdir. Terensinin Roma komediyasına gətirdiyi yenilik – yeni məzmunlu proloq onun bir ədəbiyyat tən- qidçisi kimi formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Te- rensidən əvvəl də proloqdan ədəbi-nəzəri fikirlər söylə- mək üçün istifadə olunurdu (Plavt). Lakin o, komediyala- rının proloqunu bütünlükdə bu işin xidmətinə qoymuş, orada ədəbi rəqibləri ilə polemikaya girmiş, kompozisi- ya, dramın texnikası və s. məsələlər haqqında maraqlı fi- kirlər söyləmişdir. Terensi yunan ədəbiyyatından sər- bəst tərcümələrin tərəfdarı kimi çıxış edir, özündən əv- vəlki Roma komedioqrafı Plavtdan fərqli olaraq, hay- küylü komediyaya deyil, sakit, dəqiq forma və üsluba ma- lik komediyaya üstünlük verirdi. Eyni zamanda Terensi təkrarlanan, şablon xarakterlərin (məs., qəzəbli qoca, hiyləgər qul, pulgir aradüzəldən və b.) yaradılmasına qarşı çıxırdı. Romada estetik fikir tarixinin ikinci mərhələsi (Res- publika dövrü) Siseronun (e.ə. 106-43) adı ilə bağlıdır. Siseronun filologiyaya dair xüsusi əsəri olmamışdır. Bu- nunla belə, bir sıra çıxışlarında (məs., şair Arxinin müda- fiəsi üçün), ritorika (“Natiq”) və estetika (“Tuskulan söh- bətləri”) traktatlarında Siseron ədəbi-estetik görüşlərini ifadə etmişdir. O, ədəbiyyata münasibətdə rasionalist idi, bədii əsərləri ilk növbədə cəmiyyət üçün praktiki əhə- miyyəti ilə qiymətləndirirdi. Bu mənada epos və faciəni insanlara praktiki həyatda daha çox gərəkli olan janrlar sayırdı. Siseron üçün əsərin məzmunu onun forma xüsu- 21 siyyətlərindən daha vacibdir. Hesab edirdi ki, hətta “pis şair belə xeyrli ola bilər”. Respublika quruluşunun sonu, imperiyanın başlanğıc dövründə (“Avqust əsri”) Roma ədəbiyyatşünaslığının ən tanınmış nümayəndəsi Kvint Horasi Flakkın (e.ə. 65-8) “Pizonlara məktub”u Aristotelin “Poetika”sından sonra antik filologiyada ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid yazılmış ən böyük əsərdir. Lakin bu əsərlər keyfiyyət baxımından eyni pillədə durmurlar. Horasinin “Poetika”sı (tədqiqat- çılar “Pizonlara məktub”u daha çox belə adlandırırlar) Aristotel “Poetika”sından fərqli olaraq, heç də ədəbiyya- tın nəzəri problemlərini araşdırmır. Əsərin heç bir dərin fəlsəfi-estetik əsasları yoxdur və daha çox “normativ” sə- ciyyə daşıyır. Belə ki, orada ədəbiyyat xadimləri üçün doqma xarakteri daşıyan bir sıra qaydalar göstərilmişdir (dramın 5 pərdədən ibarət olması, “üç vəhdət” qanunu və s.). Lakin Horasi bu normativ qanunları da özündən kəşf etməmiş, daha əvvəlki filoloqların (ellinizm filoloq- ları, Neoptolem) əsərlərindən götürmüş, poetik istedadı nəticəsində orijinal əsər kimi təqdim etmişdir. Horasi “Poetika”sının estetikası – klassisizm estetikasıdır: əsər sadə, tamamlanmış, vəhdət halında olmalıdır. Simmetri- yanın pozulması, haşiyələr, bir əsər daxilində müxtəlif üslub elementləri onun fikrincə əsərin gözəlliyinə xələl gətirir. Bu mənada Horasi yunan ədəbiyyatını əlçatmaz zirvə hesab edir, dövrünün ədiblərinə “gecə də, gündüz də yunan nümunələrindən əl çəkməməyi” məsləhət gö- rürdü. Sonrakı dövrlərdə Avropa klassisistləri Horasinin 22 “Pizonlara məktub”unu Aristotelin “Poetika”sı səviyyı- sində (hətta bəzən ondan daha çox) kanonik ədəbi qa- nunlar toplusu kimi qəbul edirdilər. Bualonun “Poeziya sənəti” traktatı bir çox cəhətləri ilə Horasin əsərini tək- rarlayırdı. *** Roma imperiyasının Qərbi və Şərqi hissələrə bölün- məsi ilə antik ədəbiyyatın meydana gəldiyi Balkan yarı- madası və Kiçik Asiyanın Şərqi Roma (Bizans) tərkibində qalması və IV əsrdə xrislianlığın burada dövlət dini kimi qəbul olunması antik ədəbiyyatın bütün gələcək taleyini müəyyənləşdirdi. Yeni monoteist dinin yaranması və möhkəmlənməsi ilə əlaqədar antik mədəniyyətin bütün əlamətləri getdikcə tənəzzülə uğradı. Xristianlığın ilk dövrlərində bu iki bir-birinə zidd mədəniyyət hələ ki dinc yanaşı yaşamağa davam etsə də, VII əsrə yaxın kilsə ədəbiyyatı antik ədəbiyyatı tamamilə sıxışdırıb aradan çıxardı. Təsadüfi deyil ki, VII-X əsrlər elmi ədəbiyyatda “qaranlıq dövr” adlandırılır. Bu dövrdə antik mədəniyyə- tə, o cümlədən antik ədəbiyyata marağın ümumi səviyyə- si kəskin aşağı düşmüşdü. Bizə qədər qorunub saxlanmış və antik ədəbiyyat haqqında hər hansı filololoji fikirlər bildirilən əsərlər (İsgəndəriyyəli Afanisinin “Bütpərəstlə- rə qarşı” nitqi, Kesariyalı Vasilinin “Yeniyetmənin bütpə- rəst kitablarından necə xeyir əldə etməsi haqqında” trak- Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|